057

Kształtowanie się społeczeństwa 57

wojskowi, którzy w ten sposób stawali się w praktyce właścicielami i byli zainteresowani utrzymaniem produkcji. W znacznej części rolnicy, którzy żyli tu wcześniej, dalej zajmowali się uprawą ziemi, chociaż z niektórych okolic chłopi i pasterze emigrowali. Istniejące świadectwa wskazują na to, że stosunki między posiadaczami ziemskimi a rolnikami opierały się na różnych formach dzierżawy: po zapłaceniu podatku, plony dzielono według ustalonych proporcji między właścicieli ziemi, i tych, którzy dawali nasiona, zwierzęta i pracę. Bardziej skomplikowane ustalenia obowią2ywaly w wypadku nawadnianej ziemi czy też terenów, na których miano sadzić drzewa.

Właściciele ziemscy, którzy uzyskali pieniądze z handlu albo w inny sposób, mogli je wykorzystywać do produkcji rolnej, poza tym dzięki temu kapitałowi wprowadzano innowacyjne techniki. Istnieją świadectwa wskazujące na to, że ekspansja imperium muzułmańskiego przyczyniła się do sprowadzenia nowych upraw, a w każdym razie do upowszechnienia tych, które już znano. Na ogół ruch odbywał się ku zachodowi: z Chin albo z Indii przez Iran do basenu Morza Śródziemnego; ryż, trzcinę cukrową, bawełnę, arbuzy, oberżyny, pomarańcze i cytryny uprawiano na wielkich obszarach. Niektóre z tych płodów wymagały znacznych inwestycji w zakresie nawadniania i poprawy jakości gleby. Odbudowywano dawne urządzenia nawadniające, jak na przykład w południowym Iraku, a także budowano kolejne. Przenoszenie tych systemów na zachód można zaobserwować w Hiszpanii, która wzbogaciła się o syryjskie koła nawadniające (na’ury d’norie) oraz podziemne kanały (kanat) z Iranu; do Hiszpanii sprowadzono również nowoczesne metody płodozmianu.

Dzięki takim ulepszeniom rosła produkcja rolna, co wraz z rozkwitem rzemiosła i handlu powodowało, zwiększenie znaczenia pieniądza w gospodarce Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego. Powstał międzynarodowy system monetarny. Przepływ drogich metali, szczególnie zaś afrykańskiego złota na tereny kalifatu, umożliwił jego rozwój. Przez wieki abbasydzki złoty dinar pozostawał narzędziem wymiany, a muzułmańskie srebrne monety znajdowano w Skandynawii i w Wychwood Forest na północ od Oksfordu. Z rozwojem systemu monetarnego związany był system kredytowania. Wielcy kupcy brali depozyty i pożyczki; ludzie udzielający kredytów i poborcy podatkowi także wykorzystywali swoją nagromadzoną gotówkę na pożyczki. Kupcy, którzy mieli swoich korespondentów lub klientów w innych miejscach wystawiali im rachunki lub listy kredytowe.

Skomplikowana i rozwinięta gospodarka nie istniałaby bez systemu wzajemnych oczekiwań łączących ze sobą tych, którzy musieli ze sobą współdziałać, ani bez osobistych kontaktów czy znajomości. Związki rodzinne w niektórych wypadkach tworzyły taką sieć powiązań, na przykład wśród kupców żydowskich, którzy podróżowali po święcie śródziemnomorskim, przekraczając granice między krajami muzułmańskimi a chrześcijańskimi. Jeżeli takich powiązań nie było,