20101214 143255 bmp

samorzutnie oświetlające to, co powinno być zrobione”^2,5. Gro-tius proponował zorganizowanie społeczności międzynarodowej na zasadach wypływających z ludzkiej natury, która jest „matką J...] prawa naturalnego"²"¹, Rewoltę angielskich lewele-rów w XVII wieku zainspirowały „prawa Boga i natury”. Hobbes bronił, a Locke atakował doktrynę despotycznej władzy, obaj posługując się tymi samymi argumentami. Montaigne, który nie czynił różnic między ideami i we wszystkich znajdował jednakie upodobanie, uważał, że byłoby nierozsądne, gdyby „sztuka miała wziąć prym nad wielką i potężną matką naszą, naturą”²⁷. I wreszcie — nie chcę już dłużej wystawiać na próbę waszej cierpliwości — sam Pascal był w wystarczająco bliskich stosunkach z naturą, by wydać rozstrzygający sąd w tej sprawie. „Ale co to jest natura? Czemu przyzwyczajenie nie jest naturalne? Bardzo się obawiam, że ta natura jest sama tylko pierwszym nawykiem, jak nawyk jest drugą naturą’”²⁸.

Nie był więc ów „idealny wizerunek” natury wyłączną własnością XVIII wieku; wszelako z drugiej strony, stulecie to pozostawało pod urokiem nieco innego, bardziej konkretnego wizerunku, który akurat wtedy zaczął się kształtować. Idealny wizerunek natury stworzony w poprzednich epokach był, można powiedzieć, zbyt eteryczny, aby pomylić go z naturą. Samą naturę postrzegano w tym czasie jako coś niemożliwc-

²⁵    Ibidem, s. 281.

²⁶    H. Grotius, 'Przy księgi o prawie wojny i pokoju, w których znajdują wyjaśnienie prawo natury i prawo narodów, a także główne zasady prawa publicznego. Z języka łacińskiego przełożył, wstępem i przypisami opatrzył R. Bierzanek. T. 1. Warszawa 1957, s. 56.

²ⁱ M. de Montaigne, Próby. Przełożył T. Żeleński (Bov). T 1. Warszawa 1985, s. 311.

²⁸ B. Pascal, Myśli. Przekład T. Żeleńskiego (Boya). W układzie J, Che-valicra. Warszawa 1983, s. 66.

go do opanowania, a nawet tajemniczego, niebezpiecznego i co najmniej nieprzyjaznego człowiekowi. Dlatego ludzie bardzo potrzebowali wiaiygodnego zapewnienia, że nie mają. czego się obawiać; i takie właśnie zapewnienie otrzymywali od teologów i filozofów, którzy dowodzili, że skoro Bóg jest dobiy i rozumny, zatem wszystko, co stworzył — nawet jeśli trudno to pojąć ograniczonym umysłom — również musi być dobre i rozumne. Wniosek o celowości w naturze wyprowadzano więc a priori z właściwości, które przypisywano jej Stwórcy, a prawo naturalne, niepowiązane z dającymi się zaobserwować zjawiskami fizycznymi, było niczym więcej jak tylko nicmającym nic wspólnego z rzeczywistością teoretycznym uniwersum, logiczną konstrukcją istniejącą w umyśle Boga i znajdującą jedynie mgliste odbicie w umysłach filozofów.

Ten widmowy, idealny wizerunek przestaje nas prześladować, kiedy przekroczymy granicę XVIII śmiecia. Wprawdzie nadal nam towarzyszy, ale zdążył już przybrać bardziej znajome i wyraźne kształty. Nikt skrupulatniej nie zbadał osiemnastowiecznego wizerunku natury niż Hume, który też najlepiej wiedział, że była to tylko iluzja. Ale właśnie dlatego nic istnieje lepszy jej opis niż ten, który Hume włożył w usta Kleantesowi, jednemu z bohaterów Dialogów o religii naturalnej. Przemawiając w obronie religii naturalnej, Kleantes powiada:

Spójrz na świat dookoła; zastanów się nad jego całością i nad poszczególnymi częściami; zobaczysz, że to nic innego jak wielka maszyna, złożona z nieskończonej ilości mniejszych maszyn, które z kolei same są złożone w stopniu wyższym niż zmysły i zdolności człowieka mogą to dojrzeć i wyjaśnić. Najprzeróżniejsze te maszyny, a nawet najdrobniejsze ich części, dopasowane są do siebie z dokładnością, która wprawia w zachwyt każdego, kto im się kiedykolwiek

65