265

266 Wiek europejskich imperiów

ciło większość swoich prowincji europejskich, stając się w dużym stopniu państwem turecko-arabskim.

Wprawdzie nadal trwała kultura religijna i prawna islamu, ale rodził się nowy nurt myślowy, którego celem było wyjaśnienie przyczyn potęgi Europy i udowodnienie, że kraje islamu mogą przyjąć jej idee i zasady, nie zdradzając własnych przekonań. Ci, którzy rozwijali ten nowy typ myślenia, w większości byli absolwentami szkół otwartych przez zreformowane rządy albo przez obcych misjonarzy. Potrafili wypowiedzieć swoje poglądy za pomocą nowych środków przekazu, takich jak gazety i periodyki. Interesowała ich przede wszystkim reforma prawa muzułmańskiego; stworzenie nowych podstaw imperium osmańskiego - równości obywatelskiej, a także, pod koniec wieku XIX, nacjonalizm. Z wyjątkiem nielicznych momentów buntu nowe idee w niewielkim tylko stopniu kształtowały życie ludzi na wsi i na pustyni.

Pierwsza wojna światowa zakończyła się ostatecznym rozpadem imperium osmańskiego. Z jego ruin wyrosło nowe niepodległe państwo: Turcja, natomiast prowincje arabskie znalazły się pod kontrolą Wielkiej Brytanii i Francji. Cały świat mówiący po arabsku przeszedł pod panowanie europejskie, z wyjątkiem fragmentów Półwyspu Arabskiego. Obca kontrola przyczyniła się do zmian w administracji i do pewnego rozwoju systemu oświaty, ale także spowodowała wzrost nacjonalizmu, głównie wśród wykształconych warstw społecznych. W niektórych krajach uzgodniono z władzami rozszerzenie ograniczonej autonomii, w innych jednak stosunki miały charakter opozycyjny. Zachęta rządu brytyjskiego, by stworzyć żydowską siedzibę narodową w Palestynie, stworzyła sytuację, która miała wpływ na opinię narodową we wszystkich krajach, gdzie używano języka arabskiego.