klsti008

się porywać na rozwiązanie tego prawdziwie olbrzymiego zadania. To też dla myślicieli ubiegłych wieków zagadnienie kultury było nie do zdobycia. W związku zresztą z ubóstwem odnośnego materjału nie było specjalnych nauk, któreby się wyłącznie odtwarzaniu początków i rozwoju kultury poświęciły. Dopiero w czasach ostatnich rzecz uległa gruntownej zmianie. Materjał gromadzony coraz systematyczniej, pośpieszniej i w coraz większych ilościach, wzrósł nadzwyczajnie, a jednocześnie powstały nauki etnologiczne.

2.    Dzielą się one na dwie dyscypliny: etnografję i etnologję. Przez pierwszą rozumiano początkowo proste opisy ludów, ich zewnętrznego wyglądu, sposobu życia etc.; przez drugą — porównawcze studja nad kulturą. Dziś odróżniamy etnografję-naukę od etnografji-opisu. Przez pierwszą rozumiemy badania nad początkami i rozwojem kultury poszczególnych ludów oraz ich grup; druga jest po dawnemu prostym opisem; natomiast etnologią nazywamy naukę, nie zamykającą się co do zakresu w jakichkolwiek granicach etnicznych, lecz z reguły wykraczającą poza nie. Przedmiotem etnologji jest więc bądź kultura całej ludzkości, bądź też poszczególne wytwory i grupy wytworów, badane w ich zasięgu światowym. Poza różnicą w zakresie badań niema innych głębszych różnic między etnografją-nauką a etnologią. Pierwsza ma tę wyższość nad drugą, że łatwiej jej jest posługiwać się wskazówkami językoznawstwa (ob. § 5). Druga zno-wuż, teoretycznie biorąc, powinnaby przewyższać pierwszą dzięki uwzględnianiu szerszego porównawczego tła. Obie, choć na różnych drogach, zmierzają do jednego i tego samego celu, do odtworzenia rozwoju kultury wszystkich ludów świata.

3. Jakże jednak odtworzyć dzieje kultury, czy też jej poszczególnych gałęzi albo wytworów; wszak trwały one nieraz tysiące lat, i my nie widzieliśmy ich początku, ani dalszych faz, łączących ten początek ze stanem dzisiejszym; to zaś, co nam w tym względzie mówią źródła pisane i zabytki archeologiczne, jest zupełnie niewystarczające? Odpowiedź na to pytanie najlepiej będzie ująć w formę porównania. Spójrzmy na kilkowieczny dąb, rosnący wśród lasów; nikt z nas nie widział, jak on wyrastał, a jednak każdy może z całą dokładnością zrekonstruować jego dzieje. Jeśli bowiem, biorąc jako przewodnią wskazówkę pewne cechy, wyróżniające dąb z pośród innych roślin, rozejrzymy się po lesie, z łatwością odnajdziemy śród drzew równowiecznych wszystkie jego stadja rozwojowe.

Gdy chodzi o rekonstrukcję dziejów kultury, postępuje się w sposób nieco podobny. Składowemi częściami kultury są jej wytwory. Każdy z nich miał jakiś określony punkt wyjścia w przestrzeni. Rozchodząc się stamtąd w różne strony świata jako t. zw. fala kulturalna, ulegał rozwojowi to zn. rozmaitym zmianom. Geograficzne zasięgi wszystkich faz tej jego zmienności czyli faz rozwojowych prawie nigdy nie zgadzają się dokładnie ze sobą; tam np. dokąd dotarła faza najstarsza lub jedna ze środkowych, niekoniecznie musiała dotrzeć najmłodsza i t. p. Innemi słowy, z upływem lat różnowieczne fazy danego wytworu ulegają niejako rozłożeniu w płaszczyźnie przestrzennej; tem samem ich układ chronologiczny zostaje wymieniony na przestrzenny.

Ostrożnie i bardzo krytycznie porównywając ze sobą różnorakie fazy wytworu, efekt ich pracy i t. d., a przedewszystkiem badając wzajemne ustosunkowanie ich geograficznych zasięgów, etnograf czy •etnolog rekonstruuje dzieje danego wytworu. W ten sposób przestrzenny układ faz zostaje przezeń zpowrotem wymieniony na chronologiczny.

' <    4. W ubiegłem stuleciu, w czasie gdy nauki etnologiczne zaczy-

stawiać zaledwie pierwsze kroki, bardzo często zajmowano się <ftSfep&rzaniem dziejów różnych wytworów kultury. Nie posiadając jednak krytycznie wypracowanej metody badania, ignorując zupełnie wskazówki geograficznego rozmieszczenia, ewolucjoniści XIX wieku mieszali ze sobą rzeczy heterogenetyczne i konstruowali mylne szeregi rozwojowe. Wielką zasługą nowoczesnej szkoły historycznej w etnologji jest silne podkreślenie tych błędów szkoły dawnej.

Ale niejedno w metodach i poczynaniach szkoły historycznej wymaga krytyki niemniej surowej. Ta sama pośpiesznośó i przedwcze-sność sądów, jaka cechowała ewolucjonistów, cechuje i historyków. Ich śmiałe i w gruncie prawdopodobne pomysły są jednak aż nad-zbyt często pozbawione rzetelnych podstaw. To też my nie pójdziemy ich śladem. Jasno zdając sobie sprawę z wielkich celów etnologji {§§ 1 i 2), widzimy jednak, że od tych celów dalekie jeszcze dzielą nas Idrogi. Postawimy więc przed sobą jako ceł najpierwszy zadanie bardzo skromne. Aby zapewnić sobie możliwie największy objektywizm sądu, ujmiemy narazie kulturę jako prostą, mechaniczną sumę wytworów i każdy z nich badać będziemy oddzielnie. Zapoznanie się z szeregiem poszczególnych wytworów będzie więc głównem naszem zadaniem; inne potraktujemy dodatkowo. Nie należy bowiem zaczynać pracy od końca; nie można zbyt wiele mówić o całościach, nie znając gruntownie szczegółów. Uogólnienia niewątpliwie są potrzebne, ale służyć one mają tylko jako tymczasowa orjentacja w szeregu faktów. O tej nieobowiązującej tymczasowej ich wartości ani na chwiłę zapominać nie wolno.

5. Przy tem wszystkiem nie jest naszem zadaniem traktować o kulturze całej ludzkości. Ograniczamy się tylko do jednego, wielkiego jej odłamu, do ludów słowiańskich.

Ale i kultury tych ludów nie uwzględnimy w całej rozciągłości. Pominiemy mianowicie kulturę warstw wyższych. Stanowi ona bowiem, podobnie j£k wogóle kultura wyższych warstw wszystkich lu-