Image (84)

-32

CHRISTIAN KI US SMII

je on bezpieczeństwo, niemu uszulność znwartyeli umów i ochronę terytorialnych praw własności (1977, s. 8).

Aby osiągnąć ład międzynarodowy, na przestrzeni dziejów państwa tworzyły instytucje międzynarodowe {intarnational institutions). Często myli się instytucje i organizacje, błędnie używając tych dwóch terminów zamiennie. Instytucje międzynarodowe są zazwyczaj definiowane jako zbiory norm, reguł i praktyk, które „przypisują pewne role, ograniczają aktywność i kształtują oczekiwania” (Keohane 1989a, s. 3). Organizacje międzynarodowe {international organizations), takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, są fizycznymi tworami, które zatrudniają pracowników, posiadająbiura i papiery firmowe. Instytucje międzynarodowe mogą natomiast istnieć bez żadnej struktury organizacyjnej - pochodząca z 1997 roku konwencja ottawska w sprawie zakazu używania min lądowych jest instytucją, nie istnieje jednak żadne biuro do spraw min lądowych. Wiele instytucji posiada wszakże wymiar organizacyjny; np. Światowa Organizacja Handlu (wcześniej GATT) jest instytucją o bardzo silnie rozwiniętej strukturze organizacyjnej. Ale podczas gdy instytucje mogą istnieć bez wymiaru organizacyjnego, to organizacje międzynarodowe nie mogą istnieć bez ram instytucjonalnych, jako że sama ich egzystencja zakłada jakiś zbiór norm, reguł i zasad, które upoważniają je do działania i na których straży stoją. Gdyby państwa nigdy nie wynegocjowały Karty Narodów Zjednoczonych, ONZ nie mogłaby po prostu powstać, nie mówiąc już ojej funkcjonowaniu. ^{1 2}

Prawo międzynarodowo

433

W nowoczesnej społeczności międzynarodowej państwa stworzyły tr zy poziomy instytucji. Istnieją instytucje o charakterze wybitnie konstytucyjnym, letkie Jak zasmltt suwerenności, która definiuje, co kryje się pod terminem „legalnej puńNtwowmihl²”, lit'/ instytucji suwerenności świat niepodległych państw oraz wykreowana przez niego puli tyka międzynarodowa po prostu by nie istniały. Na innych ciupach historii itwłata polityka była organizowana według innych zasad, np. impet Inll/mn (Imperia europejskie odXV do XX wieku), zwierzchnictwa feudalnego (klasyczny porządek świata chińskie go) czy heteronomii (struktura polityczna średniowiecznej Europy), IhuWwa Mwoi/yly także instytucje fundamentalne, takie jak prawo międzynarodowe czy multilaterali/in, które są źródłem podstawowych reguł i praktyk kształtujących sposób, w Jaki państwa rozwiązują problemy związane ze współpracą i kom (lymicJi|, Są lo normy, techniki i struktury instytucjonalne, na które powołują się państwa i inni uklorzy, kiedy mąją do osiągnięcia wspólne cele bądź też kiedy występują sprzeczno interesy, których nic chcą modyfikować. Ostatni typ instytucji, jakie stworzyły państwa, lo instytucje dotyczące określonej kwestii, takie jak Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NP I ), które przekładają fundamentalne praktyki instytucjonalne na pewne sfery relacji międzypaństwowych. NPT jest rzeczywistym przykładem praktyki prawa międzynarodowego i multilateralizmu w sferze kontroli zbrojeń.

Przedmiotem zainteresowania w tym rozdziale jest pośredni poziom instytucji - instytucje fundamentalne. „Instytucje fundamentalne reprezentują podstawowe reguły i praktyki określane przez państwa w celu rozwiązania problemów dotyczących koordynacji i współpracy wynikających ze współistnienia w warunkach anarchii” (Reus-Smit 1999, s. 14). W nowoczesnej społeczności międzynarodowej wachlarz takich instytucji obejmuje m.in. prawo międzynarodowe, multilateralizm, bilateralizm, dyplomację i zarządzanie przez wielkie mocarstwa. Od połowy XIX wieku dwa pierwsze kręgi wyznaczały podstawowe ramy współpracy międzynarodowej i umożliwiły osiągnięcie ładu. Nie oznacza to bynajmniej, jak sugerują niektórzy (Ruggie 1993, s. 21), że powstanie instytucji tego typu jest nieuniknione w dojrzałych społecznościach międzynarodowych. Społeczności suwerennych państw powstały w starożytnej Grecji, w renesansowych Włoszech i w absolutystycznej Europie, a każda z nich stworzyła swój niepowtarzalny zbiór fundamentalnych instytucji, jednak prawo międzynarodowe i multilateralizm we współczesnym znaczeniu zyskały znaczącą pozycję dopiero w okresie nowoczesności.

Kluczowe tezy

e Państwa są silnie zmotywowane, aby „uwolnić się" od niepewności wynikającej z anarchii międzynarodowej.

: Państwa stają w obliczu wspólnych problemów związanych z koordynacją i kooperacją jednak trudno jest osiągnąć współpracę w ramach anarchii.

Aby ułatwić współpracę, państwa tworzą instytucje międzynarodowe, które w nowoczesnej społeczności międzynarodowej istnieją na trzech poziomach: instytucji konstytucyjnych, instytucji fundamentalnych oraz instytucji dotyczących określonej kwestii.

*- Przedmiotem zainteresowania w niniejszym rozdziale są instytucje fundamentalne, spośród których do najważniejszych należy prawo międzynarodowe.

1

Ramka 15.2 Różne poziomy instytucji międzynarodowych Inutytucja konstytucyjne

Instytucje konstytucyjne łączą w sobie podstawowe reguły i normy społeczności międzynarodowej, łiez których społoczność złożona z suwerennych państw nie mogłaby istnieć. Najpowszechniej rozpoznawalną spośród nich Jest norma suwerenności, która mówi, że władza w strukturach państwa jest scentralizowana I hierarchiczna, poza państwem nie Istnieje natomiast żadna wyższa władza. Norma suwerenności wspierana jest dużą liczbą norm pomocniczych, takich jak prawo samostanowienia

2

zasada nieinterwencji.

Instytucje fundamentalne

Instytucje fundamentalne opierają się na podstawach, które tworzą instytucje konstytucyjne. Reprezentują one podstawowe normy i praktyki kierujące działaniem państw w celu ułatwienia współistnienia i współpracy w warunkach międzynarodowej anarchii. Są to podstawowe praktyki stosowane przez państwa w chwili, kiedy usiłują one współpracować lub koordynować nawzajem swoje zachowania. Instytucje fundamentalne różnią się od siebie na przestrzeni dziejów. W nowoczesnym systemie międzynarodowym najważniejszymi z instytuqi fundamentalnych są oparte na umowach prawo międzynarodowe i multilateralizm.

Instytucje bądź „reżimy" dotyczące określonej kwestii

Instytucje bądź „reżimy" dotyczące określonej kwestii są najbardziej widoczne i namacalne spośród wszystkich instytucji międzynarodowych. Stanowią je zbiory reguł, norm i ;■ ;    r;r!rr>r f r-

oeryr ji formułowanych przez państwa, w celu określenia legalnych aktorów i prawomocnych zachowań w danej dziedzinie życia międzynarodowego. Przykładami reżimów mogą być układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatycznych, konwencja ottawska w sprawie min lądowych czy międzynarodowy pakt prawo bywatel-skich i politycznych. Należy zwrócić uwagę, że instytucje lub reżimy dotyczące określonej kwestii, to konkretne postanowienia w danych obszarach funkcjonowania fundamentalnych instytucji, takich jak prawo międzynarodowe i multilateralizm.