IMG56

42 Flaubert analizuje Flauberta. Lektura „Szkoły Uczuci

wuju, odradza się marzenie o Paryżu, które matce, odpowiedzlffiM za przywoływanie porządku, czyli przypominanie o szansach obiefc tywnych, jawi się jako „szaleństwo, absurd”. Nagły spadek wartości jego akcji powoduje, że Fryderyk znów zwraca się ku prowincji macierzystemu domowi i Ludwice Roque, to jest ku swojemu „miejscu naturalnemu” w porządku społecznym.

Z końcem lipca nastąpiła niewytłumaczalna zniżka akcji „Północ”. Fryderyk nie sprzedał swoich. Stracił nagle sześćdziesiąt tysięcy franków. Dochody jego zostały; dotkliwie okrojone. Zmuszony był albo zmniejszyć wydatki, albo wziąć jakąi posadę, albo też ożenić się bogato (SU 209).

Fryderyk, pozbawiony jakiejkolwiek siły własnej, czy to w ten-dencji do utrzymania się na pozycji dominującej, znamiennej dln spadkobierców gotowych do ustatkowania się, czy też w aspiracjach do zdobycia tej pozycji, określających drobnomieszczaństwo, ! sprzeciwia się podstawowemu prawu pola władzy, usiłując uchylić się od dokonania nieodwołalnych wyborów, które determinują proces społecznego starzenia się, i pogodzić sprzeczności, sztukę i pieniądz, miłość szaloną i miłość rozsądną. Widzi to jasno pod koniec powieści, gdy mądry swymi niezliczonymi porażkami, przypisuj! swą klęskę „brakowi linii wytycznej” (SU 365).

Niezdolny do określenia się, do rezygnacji z jednej lub drugiej z niedających się pogodzić możliwości, Fryderyk jest bytem podwójnym, z lub też bez dwoistości, jest więc skazany na pomyłką czy też na zamianę miejsc, spontaniczną, sprowokowaną lub wyzyskaną, na podwójną grę w „podwójne życie” (SU 333), totka umożliwia współistnienie oddzielonych od siebie światów i pozwala na odroczenie, na pewien czas, momentu określenia.

Mechanizm dramatyczny, organizujący całe dzieło, zostaje zapowiedziany właśnie przez pierwsze qui pro quo. Deslauriers, który przybywa do Fryderyka w chwili, gdy ten przygotowuje się do wyjścia, sądzi, że Fryderyk idzie do państwa Dambreuse i żartuje; „Można by pomyśleć, że się żenisz” (SU 42)²³. Qui pro ąuo sący-

²³ Pierwsza część powieści jest miejscem podwójnego zbiegu okoliczności który jednak znajdzie pomyślne rozwiązanie. Fryderyk otrzymuje zaproszenie od

nicznie wykorzystywane przez Fryderyka, na przykład gdy Roza-neta sądzi, że płacze on z powodu śmierci ich dziecka, a tymczasem Fryderyk myśli o pani Amoux (SU 351), lub też gdy Fryderyk przyjmuje Rozanetę w mieszkaniu przygotowanym dlia pani Ar-noux, które Rozaneta uważa za przygotowane dla niej — w obu przypadkach Fryderyk nie robi nic, by wyprowadzić ją z błędu co do uprzejmości oraz łez, przeznaczonych dla innej. Qui pro quo ma miejsce także wtedy, gdy Fryderyk oskarża Rozanetę o zlecenie licytacji dóbr Jakuba Amoux (czyli pani Amoux), za którą odpowiedzialna jest w istocie pani Dambreuse (SU 353). Te miłosne zamiany miejsc czerpią swój sens z wyrażonego w spontanicznym okrzyku Rozanety chiazmu: „Czemu szukasz rozrywek u uczciwych kobiet?” (SU 309). Podobną zamianę miejsc organizuje Martinon, który przy nieświadomym współudziale Fryderyka, zbyt szczęśliwego z powodu zajęcia miejsca przy pani Amoux, zabiera jego miejsce tak, by usiąść obok Cecylii (SU 295). Inna, chytra zamiana miejsc zaaranżowana przez Martinona: raz jeszcze przy współudziale swej ofiary popycha panią Dambreuse w ramiona Fryderyka, sam zaś zaleca się do Cecylii, którą poślubi, dziedzicząc w ten sposób fortunę pana Dambreuse. Fortunę tę Martinon chciał początkowo posiąść poprzez panią Dambreuse, wydziedziczoną ostatecznie przez męża w tym samym momencie, gdy panią Dambreuse dziedziczy Fryderyk.

Fryderyk szuka w tej strategii podwójnej gry, czy też podwajania, środków do utrzymania się przez moment w świecie mieszczańskim, który uznaje za „swoje środowisko" (SU 300); gra ta daje mu „dosyt, głębokie zadowolenie” (SU 321). Pragnie pogodzić obie sprzeczności, przeznaczając dla nich osobne miejsce i czas. Za cenę racjonalnego podziału czasu oraz kilku kłamstw udaje mu się łączyć szlachetną miłość pani Dambreuse, wcielenia „mieszczańskiej rozwagi”, ze swawolną miłością Rozanety, która zakochuje się w nim niepodzielną miłością w tym samym momencie, gdy Fryderyk odkrywa uroki tej podwójnej niestałości:

pani Dambreuse na ten sam dzień, gdy ma się odbyć przyjęcie u pani Amoux. Czas sprzeczności jeszcze jednak nie nastał i pani Dambreuse unieważnia swe zaproszenie.