obraz9

130 E. E. Evans-Pritchard - Religia Nuerów

Stając się Duchem, dusza zmarłego jest nie tylko duchem, ale jako duch, częścią Boga, który jest całym Duchem, a także - o ile Nuerzy mają na uwadze sposób i narzędzie śmierci - częścią Boga pojętego w swojej hipostazie col, ducha błyskawicy. Stajemy tu przed problemem, który rozważałem w odniesieniu do duchów powietrza i który rozważać będę znów w kategoriach ogólniejszych w rozdziale 4. Każdy duch colwic jest odrębnym bytem, noszącym, jeżeli się o nim pamięta i go czci, imię, które miał on na ziemi jako osoba. Tak więc można powiedzieć, że ofiarę składa się jednemu określonemu colwic, a nie innemu. A jednak również tu nie można powiedzieć, że ofiara została złożona duchowi colwic, a nie Bogu bądź Bogu pod postacią col. Argumentacja przedstawiona przy omawianiu duchów powietrza stosuje się też do duchów colwic. Relacja tych duchów do Boga nie jest dysjunkcją: albo ..., albo ..., ale koniunkcją, tak ...Jak zarówno ... . Colwic jest samym sobą i jest też Bogiem.

Argumentację tę można pociągnąć nieco dalej. Jeżeli colwic jest Bogiem, to jest to Bóg pojmowany w powiązaniu z poszczególną rodziną lub lineażem. To prawda, że, jak zostało pokazane, wszyscy, którzy mają jakikolwiek społeczny związek ze zmarłym, są włączeni w relację do napawającego trwogą zdarzenia - śmierci od pioruna, ale po odprawieniu opisanych ceremonii ta relacja ustaje. Po niej tylko członkowie rodziny i lineażu ducha są nią objęci. Colwic, który stał się opiekunem lineażu, nie jest czczony przez członków innych lineaży. Ma on znaczenie tylko dlatego jednego lineażu. Toteż mamy tu istotną różnicę nie tylko między duchem colwic a Duchem pojmowanym całościowo jako Bóg, ale także między duchem colwic a duchem powietrza. Duchy powietrza są wyobrażeniem ogólniejszym i mobilniejszym. Choć mają one różne relacje z osobami, rodzinami czy lineażami, z którymi się związały, to jednak mogą wiązać się z każdym, z dowolną rodziną, lineażem, a pośrednio, za sprawą ról politycznych ich proroków, mogą być ważne dla całych społeczności lokalnych. Duchy colwic natomiast pozostają w obrębie węziej zakreślonych granic swoich własnych rodzin i lineaży, bo nie mogą się wiązać z osobami, które nie są członkami ich własnych rodzin lub lineaży. Zaczynamy w ten sposób rozumieć, jak pojęcie ducha podlega refrakcji wedle struktury społecznej³⁶. Będzie to jeszcze wyraźniejsze po omówieniu, w kolejnym rozdziale, duchów totemicznych i totemistycznych, które są opiekunami lineaży, rodzin i osób, nad którymi roztaczają kuratelę.

³⁶ W sprawie rozumienia pojęcia refrakcji patrz Wprowadzenie, s. 57 n.

Rozdziat trzeci DUCHY ZIEMI

Nuerzy przeciwstawiają kuth piny, duchy sfer)' niższej, czyli ziemi, Jcuth nhial, duchom sfery wyższej, czyli nieba, którymi się dotąd zajmowałem. W pewnym sensie wszystkie duchy ziemi spadły z góry, jest tak na pewno, ponieważ sfera wyższa jest mieszkaniem Ducha. Według jednego sposobu myślenia, są one pojmowane jako przebywające w sferze wyższej, choć jednocześnie uważa się je za immanentne stworzeniom i rzeczom ziemskim; są one więc myślowo przeciwstawiane duchom powietrza. Można by się spierać, że to samo da się powiedzieć o duchach powietrza, bo również one są immanentne swoim ziemskim prorokom. Bez trudu jednak można o nich pomyśleć, jeżeli tylko zna się ich imiona, jako o czymś niezależnym od osób, w których się objawiają. Duchów ziemi, przeciwnie, nie da się w umyśle oddzielić od ich ziemskich przejawów, ponieważ duchy te są znane wyłącznie przez odniesienie do nich. Ponadto Nuerzy odmiennie oceniają te dwa rodzaje duchów. Duchy powietrza nie tylko przynależą do sfery wyższej, ale są też wielkimi duchami. Ziemskie nie tylko przynależą do niższej, ale także są małymi duchami, i nie cieszą się wielką estymą u Nuerów.

Duchy ziemi można podzielić na wiele osobnych kategorii, które określam jako duchy totemiczne, totemistyczne, chochliki natury oraz fetysze. Klasyfikacja ta ma usprawnić ich opisywanie, ale po części opiera się na klasyfikacji samych Nuerów. Choć oni przedstawiają je wszystkie jakofcutó, duchy, a w opozycji do duchów powietrza jako kuth piny, duchy ziemi, to mają też osobne nazwy rodzajowe dla dwóch ostatnich kategorii, bieli oraz kulangni, a fetysze są ponadto również wal, lekarstwami. Skutkiem tego kuth piny, o ile nie używa się tego wyrażenia inkluzywnie, by uwypuklić przeciwieństwo do duchów powietrza, na ogół odnosi się ściśle do duchów totemicznych i totemistycznych. Opiszę te rodzaje duchów najpierw, uży-