Pozytywizm leksykon literatury polskiej6

miejsce I czas akc|l powstanie styczniowe nn wo|nę Irancusko-pruską. Musiał też opowiadanie Z pamiętnika korepetytora o rusyfikacji szkól przerobić na > Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela o germanizacji w zaborze pruskim. Podobnie postąpiła > Eliza Orzeszkowa z nowelą A... B... C... Niemało skreśleń dokonano w > Lalce, > Omyłce i wielu innych dziełach. Niektóre istotne treści dato się przemycić przez zastosowanie > języka ezo-powego Ponadto utwory patriotyczne, o wymowie antyrosyjskiej (kompromitujące doniesienia o władzach zaborczych w Warszawie, > zestaniach na Sybir itp.) drukowano często w > Galicji, wykorzystując niezbyt przyjazne stosunki między Rosją a Austrią. Pisano oczywiście pod pseudonimami, by uniknąć represji w kraju. Najsławniejszym dziełem tego rodzaju było Towarzystwo warszawskie napisane przez niejaką Baronową XYZ. Władze carskie za wszelką cenę chciały zidentyfikować autora, ale intensywne poszukiwania nie daty żadnego rezultatu. Obecnie sądzi się, że autorem tym byt bliski współpracownik Sienkiewicza Antoni Zaleski.

Cenzura obejmowała też druki zagraniczne, sprowadzane do kraju. Urząd miał spis publikacji dozwolonych i zakazanych i każda przesyłka książkowa musiała przejść kontrolę. Oczywiście zabroniono sprowadzania utworów antycarskich Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Lenartowicza i innych, z trzecią częścią Dziadów i Kordianem na czele. Na plakacie teatralnym w Warszawie nazwisko autora Mazepy sygnowane było tylko inicjałami J. S.

Ruchy rewolucyjne 1905-1907 spowodowały znaczne ograniczenie cenzury. Dopiero teraz można było jawnie pisać i drukować utwory o powstaniu styczniowym.

Cham

Pisana pod wpływem > Pani Bovary > Gustawa Flauberta > powieść > Elizy Orzeszkowej z 1888 r., której bohaterem jest Paweł Kobycki, spokojny, oddany pracy, łagodny z usposobienia, uporządkowany wewnętrznie nadniemeński rybak. Fabułę stanowią dzieje jego małżeństwa z miejską pokojówką, histeryczną, niezrównoważoną psychicznie, rozerotyzowaną Franką, która wnosi zamęt w harmonię życia wiejskiej społeczności. Franka zdradza i porzuca męża (nazywanego przez nią wyniośle „chamem'’), jednakże wraca, i to z cudzym dzieckiem, zmuszona nędzą życia. Paweł reprezentuje postawę chrześcijańskiego miłosierdzia, dobroci i heroizmu religijnego. Porażona niezrozumiałą cierpliwością Pawła oraz własną bezsiłą wobec istniejącego w niej zła, postanawia otruć męża. Gdy plan się nie udaje i on wszystko jej wybacza, Franka popełnia samobójstwo. Autorka wyalienowała swego bohatera ze społeczności wiejskiej, nie pojmującej jego wyrozumiałości. Wykreowała go na marzyciela, czerpiącego silę wewnętrzną i mądrość życiową ze /godnego wtipólźycla / naturą, Orzeszkowa potępiła zarazem cywilizację miejską, która ukształtowała charakter neurastenicznej l ranki (> wieś).

Okres pisania Chama stal się dla autorki trudnym czasem internowania w Grodnie (od 1882 r. za propagowanie i sprzedawanie polskich > kalendarzy ; księgarnię i wydawnictwo, których Orzeszkowa była współwłaścicielką, zamknięto, pisarka natomiast otrzymała zakaz opuszczania Grodzień-nzczyzny na 5 lat) Z tego powodu w powieściach tego okresu (1882-1887) można zauważyć wzrost zainteresowań rozmaitymi zachowaniami społecznymi, charakterystycznymi dla świata litewskiej prowincji. Cham jest powie-■■ ią psychologiczną o człowieku znad Niemna, który pokonując trudne doświadczenia życiowe oraz kształtując swoją osobowość pod wpływem lektury książki do nabożeństwa, dochodzi do rozwiązania filozoficznej zagadki „powszechnego cierpienia świata". Rezultat takiej postawy badacze Orzeszkowej nazwali „literackim uwłaszczeniem chłopa".

chłopi > wieś Chmielowski Piotr

<C>    -

Piotr Chmielowski w karykaturze M. Wolskiej

(1848, Zawadyńce na Podolu - 1904, Lwów).

Wybitny krytyk literacki i historyk literatury. Studiował w > Szkole Głównej Warszawskiej; doktorat uzyskał w Lipsku w 1874 r. Działalność krytyczną rozpoczął w pozytywistycznym „Przeglądzie Tygodniowym", ale najważniej-

usze artykuły programowe opublikował w > „Niwie". Wśród „młodych” cieszył się największym autorytetem. Propagował hasto > utylitaryzmu (społecznej użyteczności) literatury, w 1880 r. współtworzył teoretyczne zręby > realizmu.

W I. 1881-1897 redagował pismo pozytywistyczne o ambicjach naukowych „Ateneum”

(> czasopiśmiennictwo). Byt też pierwszym historykiem swojego pokolenia, pisząc dzieło syntetyczne Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu (1881; w późniejszych wydaniach dopisywał ciąg dalszy historii literatury współczesnej). W książce tej przyjął rok 1864 za początek nowego okresu, wyeksponował „spór młodej i starej prasy” jako istotne zjawisko w doświadczeniu pokoleniowym, ocenił, nie zawsze spra-