Próba ujęcia wyznaczników 3

358

Podporządkowując kryterium genologiczne normatywizmowi estetycznemu, wyodrębniano z całości piśmiennictwa tzw. literaturę wyższą, mianowicie dzieła „poezji” (przez poezję rozumiejąc lirykę, epikę i dramat) i wymowy. Było w tym właściwie stosowanie kryteriów genologicznych do zagadnień pregenologicz-nych. W wyniku genologicznego wyemancypowania się powieści i równoczesnego deprecjonowania retoryki owa „literatura wyższa” dzielić się zaczęła na poezję i prozę, zaś w wyniku estetycznego deprecjonowania prozy zaczęto utożsamiać „literaturę” z „poezją”, dzieło sztuki literackiej z dziełem sztuki poetyckiej

Skrajnym przeciwieństwem encyklopedycznej koncepcji literatury, utożsamionej z całością piśmiennictwa, była koncepcja literatury jako sfery arcydzieł. W koncepcji tej mamy do czynienia z maksymalistycznym, zaostrzonym do skrajności kryterium artystyczności. Złagodzone wersje tej właśnie koncepcji dzieliły literaturę na artystyczną (poezja) i nieartystyczną (proza) albo przeciwstawiały poezję (prawdziwą sztukę słowa) literaturze (piśmiennictwu ważnemu dla pozaartystycznych sfer kultury)^{1 2 3}. Przy czym artyzm i poetyckość przeciwstawiano często bezpośrednim celom utylitarnym ^u.

Na przedłużeniu tych ujęć wysunięto jako wyróżnik literatury właściwą jej odrębność organizacji językowej. Uznawszy za głównego bohatera literatury chwyt literacki, a za sedno twórczości literackiej technikę słowa, postawiono tezę o opozycji między „językiem poetyckim” a językiem praktycznym, między sztuką a życiem, między ekspresją a komunikacją ⁴. W sferze sty listy czno-ję-zykowej kryterium literackości miała być tzw. obrazowość ^{5 6 7 8 9 10}, ą w sferze znaczeniowej — fikcyjność. Każda z tych dwu kategorii określana była na różne sposoby i każda była przedmiotem sporów naukowych. Trzeba dodać, że spór o fikcyjność literacką bywał postacią (i fragmentem) sporu o funkcję poznawczą dzieła literackiego “.

III

Wielość i różnorodność kryteriów literackości skłaniała do wyborów i rozstrzygnięć arbitralnych. Wynikająca .z reguły ze zbytniej wąskości i nieprecyzyjności niedostateczność każdego z tych kryteriów wziętego z osobna skłaniała z kolei do propozycji konkordancyjnych, do konstruowania kryteriów kombinowanych, kilkuelementowych, alternatywnych lub koniunktywnych. Jednak owe kryteria składowe albo nie posiadają dość wyraźnie określonych granic między sobą (np. Gp 59—61), albo znów nie posiadają zrozumiałego związku wzajemnego, który by usprawiedliwiał ich łączne rozpatrywanie (np, Nol 41, 65—66, 78). Wariantem kryterium kompleksowego jest propozycja rozpatrywania literackości na przecięciu: historycznej poetyki danego okresu literackiego, świadomości estetycznoditerackiej... odbiorców,, (poetyka, odbioru) oraz poetyki immanentnej dającej się odczytać z dzieła (Zzl 183—184).

Znamienne jednak, że najkrytyczniejsi z propozycjodawców — ci nawet, którzy zgłaszali ambitne próby systematyzacji problemu wyznaczników literatury — stwierdzają, że w sprawie literackości. dysponujemy raczej intuicyjnymi niż zdyskursywizowanymi poglądami, i z niemożności ustalenia jedynego wyznacznika literackości wnioskują o heterogeniezności obszaru literatury. Stwierdzenie to i wniosek, łącznie wzięte, świadczą o impasie, w jakim się znalazła dyskusja na ten temat. „Stan bez wyjścia zmusza do zmiany kierunku” (Bourdeau, Hlp 18). Kryteria kombinowane powstały z braku kryterium, fundamentalnego. Wskazanie kryterium fundamentalnego stanowiłoby wyjście z impasu i nie musiałoby bynajmniej unieważniać wszystkich pozostałych kryteriów, tych przynajmniej, które dałyby się zinterpretować albo jako jego pochodne, albo przynajmniej jako z nim nieśprzeczne. Wydaje się bowiem, że trzeba wysunąć i rozwiązać w ogólnym zarysie problem generalny, by pozytywnie i z dostatecznym uzasadnieniem teoretycznym pracować nad zagadnieniami szczegółowymi ⁷.

Znamienne jest również, że droga wyjścia z impasu znana była przed stwierdzeniem impasu. W literaturoznawstwie polskim wskazał ją Juliusz Kleiner. W roku 1913 w lutym wystąpił w Polskim Towarzystwie Filozoficznym z' wykładem „Wiedza o literaturze jako odrębna nauka i jej stosunek do filozofii”, a w marcu tegoż roku ukazała się jego rozprawa Charakter i przedmiot badań literackich. Kleiner proponował wyodrębnienie przedmiotu wiedzy o literaturze nie jako osobnej grupy tekstów, ale jako aspektu badania wszelkich tekstów. Takie rozwiązanie likwidowało np. tradycyjny kłopot z dziełami' naukowymi.

Przez tekst rozumiał Kleiner zindywidualizowanie i zorganizowanie języka w kształcie wypowiedzi. Wskazywał, że wykluczenie napięć praktycznej interesowności, towarzyszące wyłączeniu części rzeczywistości z całokształtu naszych stosunków życiowych, umożliwia traktowanie zawartości tekstu jako literatury (Slf 169—174). Koncepcja Kleinera jest wprawdzie odmianą teorii tekstu, jednak — mimo wyraźnie filologicznej genezy -— wolna jest od filologicznego ograniczenia, wykluczającego badanie twórczości niepisanej (ludo- ^{11 12 13 14}

1

» Zob. np. J. Śniadecki, Pisma filozoficzne, Warszawa 1958, t. II, s. 32, 57—58, 89—93;

J. Rymarkiewicz, Prozaika, czyli stylistyka prozy, wyd. III, Poznań 1896; G. Korbut, Wstąp do literatury polskiej (Zarys metodyki badania literatury), Warszawa 1924, s. 5; P. C h m i e-1 o w s k i, (rec.) ,,Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu” w. Feldmana, „Pamiętnik Literacki” 1903, z. 4, s. 693. Zob. też Mhl 106; Gp 12—16, 56—59; Ztl 373; Zzl 186—187; Pm 16; Tb II 94 (Posnett), 319 (Wackernagel); SpK 12—13; W 380; A. S t a w a r, Literatura piękna a piśmiennictwo, „Twórczość” 1957, nr 10—11.

2

   Zht 50—51, 59; Hlp 41—44; Lpż 7—8, 13—14; Tb II 432, 444, 449; Gp 14, 24, 40, 48—49; Se 455—457; Nol 269, 326—327, 339; Ztl 133; tK. Górski, Poezja jako wyraz, jw., s. 61; M. Kridl, Wstąp do badań nad dziełem literackim, Wilno 1936, s. 63. W tejże sprawie M. W a 11 i s przypomina, że nie należy dzieła sztuki utożsamiać z arcydziełem, gdyż jednostkowe dzieła sztuki stanowią wielostopniową hierarchię, a teoria sztuki powinna uwzględniać w równej mierze dzieła znajdujące się na wszystkich stopniach tej hierarchii; dziełem sztuki może być nawet dowcip, nawet gra słów (zob. O przedmiotach komicznych (1938) [w:] Przeżycie i wartość. Pisma z estetyki i nauki o sztuce, Kraków 1968, s. 303—304).

3

   Zob. np. M. D ł u s k a, Próba teorii wiersza polskiego, Warszawa 1962, s. 15, 40, 41. Tym

czasem wiadomo, że dzieła artyzmu mogą być i często są w służbie celów praktycznych. Zob. np. W. Tatarkiewicz, Estetyka starożytna, wyd. II przejrzane i uzupełnione, Wrocław 1962, s. 61.    ,

4

   w I 211—212, 319; W II 14, 42—44, 71; W III 380—381; Nol 91—92, 126—143; Gp 27, 50—59;

5

Pm 17; Zzl 186; Slf 2; ThL 14; M. Kridl, jw., s. 57; R. J a k o b s o n, Poetyka w świetle ję

6

zykoznawstwa, „Pamiętnik Literacki” 1960, z. 2, s. 432; A. Wierzbicka, Rosyjska szkoła poetyki lingwistycznej a językoznawstwo strukturalne, „Pamiętnik Literacki” 1965, z. 2, s. 455; B. Ejchenbaum, Teoria „metody formalnej”, „Przegląd Humanistyczny” 1962, nr 3, s. 73, 77, 94; B. Tomaszewski, Poetyka, Poznań 1935, s. 2; J. Tynianow, o ewolucji literac

7

kiej, „Kuźnica” 1948, nr 22; T. Peiper, Nowe usta. Odczyt o poezji, Lwów 1925, s. 23—60;

8

K.    Pomorska, Teoria języka poetyckiego a przedmiot poetyki tzw. szkoły formalnej, „Pamiętnik Literacki” 1963, z. 4, s. 391—392, 396 n.; J. Sławiński, Wokół teorii języka poetyc

9

kiego [w:] Problemy teorii literatury. Wyboru prac dokonał H. Markiewicz, Wrocław 1967; H. Markiewicz, Jeszcze o teorii języka poetyckiego [w:] Przekroje i zbliżenia. Rozprawy i szkice historycznoliterackie, Warszawa 1967; M. R. M a y e n o w a, Deux thóories du langage poetiąue, „Organon” 1969, nr 6.

10

ThL 125, 190—192, 201—202, 218; Nol 92, 182; B. Croce, Zarys estetyki, Warszawa 1962, S. 42—43, 92; Gp 49—50; Zzl 185—186, 192—193.

11

W 380; Lpź 30; Gp, rozdz. V; Nol 47, 51—53, 91—92; Ztl 51 nn.; zzl 185—187, 191; M. Kridl,

12

jw., s. 44, 177—181; R. Jakobson, jw., s. 95; j. Bytlówna, jw., s. 21—22; K. Rosner,

13

O funkcji poznawczej dzielą literackiego, Wrocław 1970.

14

¹⁶ Zob. np. A. Schaff, Wstęp do semantyki, Warszawa 1960, s. 171.