skanuj0006

170 Rozdział jedenasty

Quo Caesar abiit, celsus imperio?

Quo Dives splendidus totus in prandio?

Dic ubi Tullius, clarus eloąuio,

Vel Aristoteles, summus ingeniot ¹⁴

Ten sam temat wielokrotnie zrymował również Deschamps, Gerson posłużył się nim w jednym kazaniu, Dionizy Kartuz w traktacie O czterech rzeczach ostatecznych. Chastellain rozwija go w długim poemacie Le Mi~ roir de morf, nie wspominamy tu już o innych.⁵ Villon potrafił wzbogacić motyw o nowy akcent: o ton spokojnej melancholii, jaki pojawia się w Balladę des dames du temps jadis (Ballada o paniach minionego czasu) przeplatanej refrenem:

Mais ou sont les neiges d’antan? ²⁹

A później roziskrza ten motyw ironią w Balladzie o panach, gdzie przy wyliczeniu ówczesnych królów, papieży i książąt przychodzi mu do głowy i takie zdanie:

Helas! et le bon roy d‘Espaigne Duąuel je ne sęay pas le nom’!...³¹

Dzielny dworak Oliyier de La Marche nie pozwoliłby sobie nigdy na coś takiego w swym Parement et triumphe des dames, gdzie w tradycyjnej tonacji opłakuje wszystkie zmarłe księżniczki owej epoki.

Cóż pozostało z całego ludzkiego piękna i wspaniałości? Tylko wspomnienie, tylko nazwisko. Ale ta melancholijna myśl nie wystarczała, by zaspokoić potrzebę odczuwania pełnego grozy lęku przed śmiercią. Dlatego owa epoka chce uczynić swój lęk bardziej zmysłowym i widocznym, i jako temat wybiera sobie rozkład zwłok: oto dopiero symbol śpiesznego przemijania.

Duch człowieka średniowiecznego, odżegnując się od świata, zawsze z lubością przebywał wśród prochu i robactwa: już i traktaty kościelne, głoszące pogardę dla świata, potrafiły przedstawić wszelkie okropności rozkładu. Ale dokładne odmalowanie szczegółów tego wyobrażenia następuje nieco później. Dopiero pod koniec XIV stulecia motyw ten podejmuje sztuka plastyczna ⁸; właśnie około roku 1400 osiągnięto pewien konieczny stopień w rozwoju realistycznej ekspresji, który umożliwiał przedstawienie rozkładu zwłok w rzeźbie czy malarstwie. W tym samym czasie motyw ten przenika z literatury kościelnej do ludowej. Jeszcze w połowie wieku XVI znajdujemy na nagrobkach różne przerażające podobizny nagich zwłok, zgniłych albo skurczonych, z powykręcanymi członkami i rozwartymi ustami, z wnętrznościami, w których kłębi się robactwo¹. Myśl ludzka nieustannie powraca do tego strasznego obrazu. Jest rzeczą charakterystyczną, że nie zdecydowano się na dalszy krok, że nie dostrzeżono, iż sam rozkład jest czymś przemijającym i w końcu ożywia ziemię i kwiaty.

Czy ta odraza wobec ziemskiej strony śmierci była rzeczywiście wyrazem pobożności? Czy nie była to raczej reakcja zbyt gwałtownej zmysłowości, która tylko w ten sposób mogła obudzić się z oszołomienia, w jakie wprawiał ją impuls życiowy? Czy lęk przed życiem, który tak silnie przenika tę epokę, nie jest tożsamy z nastrojem, rozczarowania, utratą odwagi życiowej, tęsknotą za najgłębszym oddaniem się ze strony tego, kto walczył i został pokonany, ale mimo to ciągle jeszcze nie może oderwać się od wszelkich ziemskich namiętności? Wyrażająca się w tej formie myśl o śmierci splata nierozłącznie wszystkie wymienione momenty emocjonalne. /

Lęk przed życiem — to negacja szczęścia i piękna z tego powodu, że związane są z nimi udręka i ból. Istnieje zadziwiające podobieństwo między starohinduskim, mianowicie buddyjskim, i średniowieczno-chrześci-jańskim wyrazem tego uczucia. I tu, i tam stale pojawia się odraza wobec starości, choroby i śmierci. I tam, i tu grubymi rysami kreśli się obrazy rozkładu. Zakonnik sądził, że trafia w sedno wskazując, iż piękność cielesna jest tylko zewnętrzna. „Piękno ciała tkwi wyłącznie w skórze. Gdyby bowiem ludzie mogli zobaczyć, co się znajduje pod skórą, gdyby tak mogli ujrzeć wnętrze, jak to się opowiada o pewnym ostrowidzu z Beocji, mierziłoby ich spoglądanie na kobiety. Ich powab składa się z flegmy i krwi, z wilgotności i żółci. Gdyby ktokolwiek zastanowił się, co ukrywa się w dziurkach od nosa, w gardle i w brzuchu, doszedłby do wniosku, że są tam tylko nieczystości. A jeśli nie możemy nawet czubkiem palca dotknąć flegmy czy kału, jak przeto możemy pragnąć obejmować worek łaj^al

Pełen zniechęcenia refren pogardy wobec świata od dawna już był stałym elementem wielu traktatów, przede wszystkim De contemptu mun~ di Innocentego III, który zdaje się dopiero pod koniec Średniowiecza zdobył swą największą popularność. Rzecz osobliwa, że ten najpotężniejsi

Powiedz, gdzie jest Salomon, tale niegdyś wspaniały?

I gdzie jest Samson, niezwyciężony wódz?

I piękny Absalon o cudownym obliczu,

Albo wdzięczny Jonatan, tak bardzo godzien miłości?

Gdzie znikł Cezar, podniosły w swej władczej potędze?

Gdzie bogacz, który już przy śniadaniu jaśnieje przepychem?

Powiedz, gdzie jest Tulliusz, sławny mówca,

Gdzie Arystoteles, najpotężniejszy umysłem?

Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!

(Przeł. Boy, Wielki Testament, W-wa 1954)

Hiszpaniey król ów nieprzezpieczny,

Którego miana iuż nie pomnę...

(Przeł. Boy, tamże)