skanuj0027 (153)

62

czywistości jest niezwykle trudnym zadaniem. Jak sprawić, by dzieci wczuły się w sytuację człowieka, który leżąc pod gruzami wzywa pomocy przez telefon komórkowy, skoro nie mają pojęcia czym jest to urządzenie? Ostatecznie, aby wytłumaczyć swoim słuchaczom ogrom zniszczeń dokonanych przez terrorystów, zniecierpliwiona kobieta pokazuje im komin cegielni, porównując jego wysokość do amerykańskich wież. Nawet to nie skłoni ich do zachowania minuty ciszy. Mali podopieczni śmiejąc się, napełniają gliną formy, które po wypaleniu posłużą do budowy schronu. Bawią się przy tym, tak jakby robili babki z piasku. Czy można ich za to winić? Dziecko łatwiej niż dorosły akceptuje niestałość bytów. „Bóg tworzy, potem niszczy, a potem znowu buduje" - wyjaśnia spokojnie jeden z chłopców.

Wszystkie części filmu łączy zasada analogii: zaakcentowanie lokalnych problemów i cierpienia, po czym położenie ich na szali, gdzie po przeciwnej stronie leży ciężar tragedii, która dotknęła USA. Najczęściej ramiona wagi równoważą się. Nawet gdy po jednej stronie jest „tylko" jedna afgańska kobieta zakopana po szyję w ziemi i ukamienowana przez fanatyczny tłum, a po drugiej 3 tysiące ofiar dżihadu.

Film 11'09"01 wzbudził w USA znaczne kontrowersje. Wygląda na to, że Amerykanie sprzeciwiają się, aby ktokolwiek mówił o tym wydarzeniu inaczej niż oni sami. Ujmując problem w kategoriach wizualnych, można zaryzykować stwierdzenie, iż postrzegają ten incydent w perspektywie centralnej. Perspektywiczna wizja świata nie jest jednak jego naturalnym obrazem, ale jedną z wielu konstrukcji. Mniej lub bardziej świadomi tego faktu twórcy 11'09"01 przyjęli konwencję różno-centryczności, by, jak malarze ikon, wnikać w materię realności i dociekać jej sensu. W ikonach płaszczyzny budowli, których według elementarnych zasad perspektywy nie powinniśmy widzieć, często pokryte są jaskrawymi kolorami, odmiennymi niż fasada. Taki również obraz widzimy na kinowym ekranie - zamiast przedniej i bocznej ściany wieżowca siatka prostopadłościanu w rzucie prostym z góry.

*

Zainteresowanie Samiry Machmalbaf Afganistanem rozpoczęło się wcześniej niż realizacja epizodu do filmu 11'09"01. W 2000 roku, towarzysząc ojcu, który przy granicy irańsko-afgańskiej¹ kręcił zdjęcia do Kanda-haru (Safar-e Kandahar, 2000), fotografowała afgańskie kobiety². Będąc świadkiem ich tragicznej sytuacji nie ograniczyła się wyłącznie do działalności artystycznej. Razem z ojcem potajemnie przewoziła wycieńczone z głodu i chorób kobiety oraz dzieci do irańskich szpitali. Po tych doświadczeniach, kiedy media oskarżały Afganistan oskarżeniami o zamach w Nowym Jorku, Samira Machmalbaf poczuła, że nie może pozostać obojętna. Tak zrodził się omówiony wcześniej epizod Bóg, konstrukcje i dekon-strukcje. Alternatywną wizję Afganistanu, odmienną od oferowanej przez politycznie zakłamane środki masowego przekazu, artystka przedstawia w O piątej po południu (Pandż-e asr). Nakręcony pod koniec 2002 roku na przedmieściach Kabulu jest to pierwszy film zrealizowanym w Afganistanie po upadku rządów talibów. Do udziału w nim zatrudniono głównie aktorów-amatorów. Decyzja ta była częściowo podyktowana wyborem, a częściowo koniecznością, ponieważ w Afganistanie życie teatralne i filmowe zamarło, od kiedy kina zostały zamknięte przez talibów³. Po licznych trudnościach związanych ze znalezieniem odtwórczyni głównej roli, postać Noqreh zagrała Afganka - Agheleh Rezai - rówieśniczka reżyserki. Rezai, której mąż zginął podczas ataków wojsk amerykańskich, aby utrzymać troje dzieci, pracowała jako nauczycielka.

Wraz z końcem bezwzględnego, radykalnego reżimu kobiety odzyskały utracone wcześniej prawa - mogą się uczyć, wychodząc z domu nie muszą zakładać duszącej burki. Reżyserka ukazuje uczennice nowo otwartej kabulskiej szkoły, koncentrując się na losach jednej z nich -Noąreh, córce religijnego fanatyka. O piątej po południu to efekt fuzji rzeczywistości i wyobraźni. Pytanie, które nauczycielka kieruje do dziewcząt na początku filmu: „Czy któraś z was chciałaby zostać prezydentem?", zadała im wcześniej Samira Machmalbaf.

One to pytanie wyśmiały, nie zdając sobie sprawy, że w ten sposób prowokowałam je do wyrażenia swoich uczuć na temat perspektyw, jakie mają w nowym Afganistanie⁴.

Powyższa sugestia staje się punktem wyjścia fabuły, jednak reżyserka wbrew przygnębiającym powojennym realiom⁵ daje się ponieść fantazji. Obdarza swoją bohaterkę cechami, których nie znalazła u napotkanych dziewcząt, z góry przeświadczonych, że nie mają szans, aby odegrać jakąkolwiek aktywną rolę w kształtowaniu się nowego oblicza ich kraju. Na przekór temu, że jeszcze do niedawna kontrola talibskich przy-

1

   Zdjęcia miały miejsce na terenie między irańską miejscowością Zaból i afgańską Nimruz.

2

   Fotografie zamieszczone są na: http://www.makhmalbaf.com/gallerv.asp?g=l/.

3

   Talibowie zdobyli Kabul w listopadzie 1994 roku.

4

   Wypowiedź reżyserki podczas konferencji prasowej na MFF w Cannes; z materiałów prasowych Gutek Film.

5

²⁵ Po ucieczce talibów z Kabulu, w listopadzie 2001 stolicę przejęli bojownicy Sojuszu Północnego, utworzonego z kilku frakcji fundamentalistycznych mudżahedinów.