img032 (48)

no za pomocą jego bezpośrednich obserwacji, jak też na podstawie informacji na ten temat uzyskanych w inny sposób. W przewodniku wyróżniono następujące główne składniki środowiska rodzinnego: warunki mieszkaniowe, warunki wyżywienia, dochody rodziców, stan warunków higienicznych w mieszkaniu, pozycja rodzinna dziecka, liczba osób na utrzymaniu rodziców lub opiekunów, stan. potrzeb kulturalnych rodziny, stan opieki domowej nad przygotowaniem się dziecka do lekcji szkolnych i nad jego lekturą, stan higieniczny szkoły i sali szkolnej, długość drogi do szkoły, rozmiary i warunki pracy zawodowej nauczycieli uczących dziecko, wielkość, skład i poziom umysłowo-moralny grupy koleżeńskiej, z którą dane dziecko przystaje, sąsiedzkie środowisko dziecka.¹

W opracowanym przez Sekcję Psychologów Szkolnych arkuszu obserwacyjnym wyróżniono takie oto działy: wygląd zewnętrzny i rozwój fizyczny, warunki domowe, stosunek do ludzi (do rodziców i rodzeństwa, nauczyciela, kolegów, do samego siebie), zainteresowania i dążenia, cechy charakteru, usposobienia, temperamentu, właściwości umysłu, stosunek do pracy.²

N. D. Lewitów podaje plan obserwacji mających na celu poznanie panowania nad sobą przejawianego przez ucznia na lekcji. Zawiera on następujące punkty:

„1. Jak uczeń wchodzi po przerwie do klasy i siada w ławce. Jak dalece panuje wtedy nad zbędnymi ruchami, mową itp.

2. Czy uwaga ucznia na lekcji jest skupiona, czy uczeń nie zajmuje się czymś ubocznym.

3..Czy zadowalająca jest postawa zewnętrzna ucznia podczas odpowiadania przy tablicy.

4.    Jak dalece uczeń hamuje swoje emocje po udanych lub nieudanych odpowiedziach.

5.    Czy uczeń panuje nad sobą podczas mówienia. Czy mówiąc nie przejawia zbytniego pośpiechu, czy nie jest gadatliwy, czy nie używa słów-pasożytów.

6.    Jak zachowuje się uczeń na lekcji wówczas, gdy opanowanie jego jest szczególnie wystawione na próbę (np. wtedy, gdy przez okno widać coś bardzo ciekawego lub gdy w klasie obecni są goście, którzy mogą odciągnąć jego uwagę).

7.    Czy opanowanie jest zwykłym, naturalnym stanem ucznia, czy też wymaga od niego znacznych wysiłków.”³

T. Nowacki opracował plan obserwacji ucznia uwzględniający następujące główne działy: zdrowie i stan fizyczny, rodzina i środowisko rodzinne, oceny szkolne, wyniki badań psychologicznych, uzdolnienia, zamiłowania, cechy charakteru i moralności, funkcje społeczne w szkole, sprężyny działania, plan życiowy ucznia, charakterystyka ogólna i wskazania wychowawcze, prognoza zawodowa i jej uzasadnienie.’

Przy opracowywaniu planów i przewodników obserwacyjnych pożądane jest powiązanie ich z konkretnymi sytuacjami, w których mogą wystąpić obserwowane czynności. U dziecka w wieku szkolnym sytuacjami, stwarzającymi liczne okazje do prowadzenia obserwacji, są lekcje oraz przerwy. Poniżej podajemy projekt przewodnika obserwacyjnego² określającego bliżej, co na lekcjach i przerwach można zaobserwować w zachowaniu się dziecka.

Co można zaobserwować na lekcjach?

1.    Spostrzeżenia

—    Czy potrafi dokładnie opisać oglądany przedmiot?

—    Czy opisując różne przedmioty i zjawiska, podaje jedynie ich nazwy, czy też umie podać szereg ich cech?

—    Czy nie stwierdza się zaburzeń w jednym z rodzajów spostrzeżeń (np. slaby wzrok lub słuch)?

2.    Wyobrażenia

—    Czy potrafi wyobrazić sobie oglądany dawniej przedmiot i opisać go?

—    Czy przejawia łatwość tworzenia wyobrażeń wytwórczych (np. przy pisaniu wypracowania na dowolny temat, kończeniu treści opowiadania, rysowaniu obrazka do znanej treści, opowiadaniu bajek)?

3.    Pamięć

—    Jak szybko uczy się (np. po ilu powtórzeniach wyuczy się wiersza, czy pamięta nowe wiadomości i pojęcia wprowadzane na lekcji)?

—    Czy potrafi dokładnie odtworzyć treść wyuczonej lekcji, czy zniekształca przyswojone wiadomości?

—    Czy pamięta dawniejsze wiadomości?

—    Czy szybko znajduje właściwą odpowiedź, czy też wymaga to dłuższego namysłu?

—    Czy dobrze rozumie treść odtwarzanych wiadomości, czy też reprodukuje je mechanicznie?

4.    Uwaga

—    Czy potrafi przez dłuższy czas skupić uwagę na określonym przedmiocie?

—    Czy ma trudności ze skupieniem uwagi na lekcji?

—    Czy potrafi bezbłędnie wykonywać czynności nudne, nużące, nieciekawe?

—    Czy potrafi szybko zmieniać przedmiot skupienia uwagi? ⁴

63

1

   J. Pieter: Poznawanie środowiska wychowawczego. Wrocław—Kraków 1960, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

2

   Arkusz obserwacyjny opracowany przez Sekcję Psychologów Szkolnych przy Kole Psychologicznym im. Józefy Joteyko, jw.

3

¹ T. Nowacki: Teczka biograficzna.ucznia. Wyd. 2, jw., s. 99—103.

4

Został on opracowany przez autora.