IMG73

MYŚL FILOZOFICZNA EPOKI XXIX

akceptowanych postaw, a nic wyraźnie określonych i przedyskutowanych doktryn. To samo dotyczy filozofii Jana Jakuba Rousseau (1712—1778), którego idee — powrót do natury, potępienie racjonalizmu, cywilizacji i wszelkich systemów społecznych, ideały wolności i równości — znalazły żywy oddźwięk w Anglii, jak zresztą w całym ówczesnym swiecie cywilizowanym. Wsparte przykładem rewolucji francuskiej, dla której były ideologicznym natchnieniem, służyły kilku pokoleniom romantyków, poczynając od wielkiego indywidualisty Williama Blake’a (1757—1827) i odzywając się dobitnie w drugim pokoleniu angielskich poetów romantycznych w rewolucyjnych postawach. Cały nurt romantyczny w Anglii cechuje silny indywidualizm, metafizyczne niepokoje, poszukiwanie wartości absolutnych, a co najmniej „wyższych” w sensie duchowym i opory przeciw rosnącemu materializmowi epoki. Przekazicielem tych idei, bardzo wpływowym, stal się Thomas Garłyle (1795—1881), myśliciel (z punktu widzenia filozofii profesjonalnej utalentowany dyletant), literat i publicysta, którego romantyzm, choć może się legitymować tymi samymi źródłami filozofii idealistycznej, ma zupełnie inny charakter: moralistyczny, pragmatyczny, reformatorski. Carlylc uważa się wręcz za wroga romantyzmu i rzeczywiście go zwalcza o tyle, o ile reprezentuje on ucieczkę w marzy-dcistwo i w liryczną introspekcję. Za najwyższe wartości moralne uznaje Carłyle aktywność, silę, energię wyrażającą się w działaniu, w tworzeniu historii. Pod wpływem pantcistycznej metafizyki SchelUnga i historiozoficznych koncepcji Fichtego (których to filozofów, podobnie jak Coleridge, znał dość powierzchownie), tworzy własną filozofię historii, opartą na kulcie bohaterów, wielkich ludzi, którzy jego zdaniem kształtują historię, tworzą postęp i ład. Równocześnie występuje on przeciw materializmowi bogacącego się kraju, przeciw racjonalizmowi Oświecenia i przeciw hedonistycznym założeniom utylitaryzrou, me uwzględniającym potrzeb duchowych i obowiązków moralnych takich, jak doskonalenie samego siebie, walka ze ziem i tworzenie ładu moralnego. Już od pierwszych książek, w których wykłada swą doktrynę²², zaznacza się jego ogromny wpływ na społeczeństwo, pogłębiający się w drugiej połowie wieku, kiedy to rośnie również popularność nieco młodszego od niego Johna Ruskina (1819— 1900), wychodzącego z pozycji podobnych, lecz w zakresie zagadnień sztuki i estetyki zaniedbanych w skomercjalizowanej Anglii. W ostatnich dekadach stulecia Ruskin odegra ważną rolę reformatora życia kulturalnego dla wszystkich klas społeczeństwa.

Jakkolwiek wątek idealistyczny, prócz myślicieli takich jak Carlyłe i Ruskin, podtrzymują również wiktoriańskie pokolenia poetów, jednakże poczynając od lat trzydziestych przeważa penetracja doktryn bardziej przystających do głównych zainteresowań epoki — rozwoju cywilizacji materialnej. Przemiany w życiu kraju — postęp w uprzemysłowieniu i rosnący dobrobyt, a równocześnie katastrofalna, domagająca się rozwiązań sytuacja społeczna — zrodziły potrzebę ideologii, związanych bardziej bezpośrednio z problematyką współczesną, ideologii optymistycznych, które by potwierdzały sens i przydatność ostatnich wydarzeń, a zarazem wytyczały linię praktycznego działania. Ideologię taką znalazły ówczesne pokolenia w koncepcji utylita-ryzmu. Twórca tego kierunku, znanego również pod nazwą radykalizmu filozoficznego, Jeremy Bentham (1748—1832), przejął od szkockiego filozofa Davida Hume’a (1711—-1776) ideę użyteczności jako podstawy wszelkiej cnoty, rozszerzając jej zasięg: za miarę zła i dobra Bentham przyjmuje „największe szczęście największej ilości ludzi” (the greatesl happiness for the greatest number). Występując przeciw pojęciom Rousseau „praw przyrodzonych” i „umowy społecznej”, utylitaryści wysuwali konkretny program realizacji swych założeń — reformę konstytucji, prawa i administracji, a ich koncepcje, szerzone w czasopiśmie

²² Najważniejsze z nich to Sartor Resartus (1836), On Heroes and Hero-worship (1841), Past and Pres&nt (1843).