IMG726 (2)

11

Wstęp

ficzne ujęcia mają niektóre opracowania dotyczące architektury poszczególnych zakonów; niestety, na 26 męskich kongregacji czynnych w Polsce w XVII w. badaniami naukowymi objęto na razie tylko architekturę jezuitów, kamedułów, kapucynów i karmelitów bosych (nie tknięto badaniami architektury zakonów żeńskich).

Osobną grupę stanowią prace badaczy regionalnych, coraz liczniejsze, cenne materiałowo, lecz na ogół zawężone, zarówno w przedmiocie badań, jak i we wnioskach, do poszczególnych środowisk. Pożyteczne też okazują się niekiedy opracowania poświęcone wybranym miastom, bądź regionom, uwzględniające kulturę artystyczną i sztukę czy nawet wyłącznie poświęcone sztuce (np. Krakowa, Wielkopolski, Gdańska).

Stosunkowo najbardziej wyczerpująco opracowana, czy przybliżona w postaci wydawnictw źródłowych, jest teoria architektury, często formułowana na marginesie traktatów inżynieryjnych (wydano albo wznowiono: anonimową Krótką naukę budowniczą; J. Naronowicza-Narońskiego Budownictwo wojenne; S. Solskiego Architekta polskiego’, B.N. Wąsowskiego Callitectonicorum...), a także wpływ teorii sztuki obcej na architekturę polską (np. wzorników ornamentalnych, Serlia). Ilościowo najwięcej opracowań ma architektura rezydencjonalna, lecz brak w nich na ogół wniosków natury ogólniejszej; a dalej w kolejności — urbanistyka (najczęściej w ujęciu regionalnym) i architektura obronna, przy czym w obu tych działach przeważają prace przyczynkowe, z zestawienia których dopiero wyłania się obraz pełniejszy.

Niezależnie od tego, że w każdym z wymienionych rodzajów opracowań można wskazać wzorowe, cała dotychczasowa bibliografia wieku XVII obejmuje tak znikomą część architektonicznego materiału zabytkowego w Polsce, że nie może służyć za podstawę ujęcia całości; na małych odcinkach jest pomocna, głównie przy analizie poszczególnych obiektów, będącej, jak wspomniano, punktem wyjścia do uchwycenia kluczowych problemów architektury wieku XVII (wyodrębnienia grup, warsztatów, nurtów, kierunków rozwoju i ich wzajemnego „zawieszenia” w ówczesnej rzeczywistości artystycznej Polski) i jej ogólnego obrazu, co jest celem niniejszej syntezy.

W tej sytuacji nieocenione usługi oddają inwentarze i katalogi zabytków oraz obfite piśmiennictwo o charakterze topograficzno-historycznym, od najbardziej zamierzchłego poczynając (opisy starożytnicze, wśród nich także i nestorów dyscypliny, eleuchy administracji kościelnej, przewodniki, będące zresztą bazą nie tylko poznania wieku XVII, ale i całości dziejów sztuki polskiej).

Wybór omawianego w książce materiału podyktowany został dążeniem do możliwie jak najwszechstronniejszego ukazania różnorodności architektury polskiej wieku XVII: od dzieł najwybitniejszych według klasyfikacji artystyczno-naukowej do pozycji o pośledniejszej randze artystycznej (czasem na pograniczu sztuki ludowej, jak np. rzeźba fasadowa), ale oryginalnych, ważkich dla krajobrazu artystycznego ówczesnej Polski. Pozwala to na konfrontację najrozmaitszych kierunków architektury, zdawałoby się — biegunowo od siebie oddalonych. I tych obejmujących dzieła oparte na recepcji wzorów obcych lub na tradycji miejscowej, jak i tych bardziej autonomicznych, o genezie na ogół rodzimej.

Przyjęto historyczno-społeczną metodę badań, konieczną do uchwycenia procesów rozwojowych sztuki. Warstwa formalno-artystyczna badanych dzieł zostaje odnoszona do dziejów politycznych, kultury materialnej, świadomości społecznej, zarówno w ujęciu generalnym, jak i jednostkowym, wnikającym w indywidualne postawy światopoglądowe i artystyczne tak twórców, jak zleceniodawców, które rzutowały na wybór programów architektonicznych, i niekiedy treściowych, oraz określonych form. Na tej bazie skonstruowany został schemat rozwoju architektury polskiej w wieku XVII, wraz z innymi jej podporządkowanymi sztukami, o własnych cezurach chronologiczno-śro-wistowych.

Zasięg terytorialny tomu wyznaczają granice Rzeczypospolitej w wieku XVII. W tych ogólnych ramach omówiona została architektura związana z kręgiem kulturowym rdzennych ziem Korony,