IMGY66 (2)

120 Między Przeznaczeniem a Opatrznością

dwie estetyki”.⁴⁸ W Irydionie rozwinięta została w pełni ta charakterystyczna cecha historyzmu Krasińskiego, która ujawniła się w sposób bardzo interesujący już w Agaj-Hnnie, mianowicie — pasja kształtowania literackiej wizji starcia różnorodnych kultur, ukazywania człowieka w swoistym „krajobrazie historycznym”.\ Krasiński oczywiście ze szczególnym zamiłowaniem szukał wątków tematycznych w tych epokach historycznych, które nasuwały możliwości interesującego zarysowania tego typu kolizji, stanowiącej organiczne tło jego rozważań nad sensem historycznego działania ludzkiego.

Autor wymienia w objaśnieniu wstępnym „trzy systemata”: pogaństwo, chrześcijaństwo, barbarzyństwo* których starcie decyduje o dynamizmie wydarzeń w IrydięmiĄ Charakterystyka tych trzech sił historycznych jest zresztą interesująca, bo wyraźnie sfunkcjonalizowana, służąca przygotowaniu i uzasadnieniu konfliktu: pogaństwo — „już--bez-życia”, chrześcijaństwo — _ydotąd bez .ciała, prawie_bez kształtu”, „podobne do ducha, potężnego w pracy wcielania się swego”, i barbarzyństwo —. „rozmaite, dzikie, ruchome jak morze wśród, burzy”, „ślepe, straszne jak siły natury” (107). Ten typ prezentacji mechanizmu poetyckiego świata wynika zresztą z całej postawy Krasińskiego wobec własnego dzieła, stanowi jakby gest demiurga puszczającego w ruch machinę historycznych wydarzeń: „Naprzód, bogi i ludzie I — Drogi wasze się pokrzyżują od wschodu na zachód, od północy na południe. — Miejsca dla was nie będzie. — Idźcie więc i kołujcie, błądźcie i wracajcie potem” (112). Wizja historiozoficzna programowo zatem została oparta na pomieszaniu „bogów i ludzi” ze wszystkich stron świata.

Systemy religijne nie sprowadzają się w ujęciu Krasińskiego do zespołu wierzeń dotyczących wyłącznie stosunku między bóstwem a światem; są to właściwie wielkie systemy kulturowe, kształtujące określony typ człowieka (czasem Krasiński tę zależność wyjaskrawia aż do przesady, jak w wypadku wschodniego systemu kulturalno-religijnego, którego typowym produktem miał być Heliogabal). Przy tym w tkance dramatu .dają się zauważyć wyrajfieppozycjc kultu rower ujęte w symbole np. wschodniej „^,yni?;wjcś^riałnśri’^,_ Heliogabala i germańsko-grećEe^"chłodnej, „marmurowej” surowości Irydiona^jSa to zresztą symbole dosyć sztucznie literacko wykoncypowane, ale niezbędne dla naszkicowania podstawowych rysów wizji historycznej w Irydionie. ⁴⁹ Wizja owa opiera się, jak widać, ^{1 2} w bardzo poważnym stopniu na misternym spleceniu kulturowych przeciwieństw.

Dla ukształtowania obrazu starcia różnorodnych pierwiastków ówczesnej cywilizacji niezbędne było historiozoficzne pojęcie „epoki”. Zaczęło się ono u Krasińskiego formować niewątpliwie już w okresie Agaj-Hana, kiedy młodziutki pisarz przechodził od pełniącej funkcje dekoracyjne sumy malowniczych detalów antykwarycznych kształtujących „tło” do integrującego pojęcia epoki historycznej jako pewnej zwartej całości. W tym dojrzewaniu mógł Krasińskiemu dopomóc chociażby Cousin, który — w duchu heglowskim — sformułował pojęcie epoki rządzonej przez jedną dominującą ideę, posiadającej własne prawo rozwoju. Epoka, tak wspaniale zarysowana przez Krasińskiego w Irydionie, ma przecież również swoją monoideę. Jest to centralna idea schyłku, śmierci, rychłej zagłady, która dla Krasińskiego zawierać miała w sobie istotę tego okresu historycznego. Tak pomyślana „monoidea epoki” dowodzi również, że w ujęciu pisarza miała ona stanowić skomplikowaną aluzję do teraźniejszości.³ Było to więc „prawo rozwoju” w najwyższym stopniu wykoncypowane, służące aktualizującemu zamysłowi Krasińskiego. Obok antytezy: konkretnej epoki ze swoim „prawem rozwoju” i wiecznie dziejącego się palin-genetycznego misterium, ta właśnie swoista aluzyjna aktualizacja jest jeszcze jednym dowodem na to, że „historyzm” Irydiona winien być traktowany w szczególnych kategoriach, z pewnością nie takich, jak Goetz von Berlichingen Goethego.⁴

1

⁴⁸ G. Lanson, Hiitoire de la littirature franęaise, Paris 1957. s. 900. B. G. Rcizow zwrócił uwagę na synkretystyczny charakter kultury epoki, która stała się przedmiotem Męczenników (por. Prancnzskij istoriczeski) roman w epoebu romantizma, Leningrad 195S, i. 42).

2

® Romantyczny styl retoryczny Irydiona oraz drainigey przepych rekwizytów kultury

stały się przyczyną zabawnej pomyłki literackiej, rychło zresztą, bo jeszcze w tej samej wypowiedzi sprostowanej. L. Niedźwiecki pisał do E. Januszkiewicza w czerwcu 1836 roku: „Powiedzcie mi, czy wam rzeczywiście autor tego barbarzyńskiego pisma Irydion tajny. Ja wam mój w tym względzie otworzyłem domysł. Ciemność, nadętość i płaskie podlatywanie do góry, i nigdy niewzbijanie się należyte, cechy omacalnc płodów Słowackiego, napotkałem jota w jotę w Irydionie. Słowacki jest niezmordowanym szafarzem po pismach swoich złoteł, sreber, marmurów, alabastrów, zbroi i ozdób wszelkiego rodzaju; i w Irydionie aż do znudzenia napotykasz je wszędzie" (Sądy współczesnych o twórczości Słowackiego. 1826—1862. Zebrali i opracowali B. Zakrzewski, K. Pecold i A. Ciem-noczołowski, Wrocław—Warszawa—Kraków 1963, s. 55). W liście ze stycznia 1837 roku Niedźwiecki przyznał się, że sąd swój o Irydionie oparł w cytowanej wypowiedzi zaledwie na lekturze Wstępu. Ale jest on w końcu znamienny dla stylu całości dzieła.

3

   Omawiając genezę Irydiona W. Kubacki wskazał na licznie zapisane i żywo odczu

wane w tej epoce „analogie pomiędzy schyłkiem rzymskiego imperium i stanem Europy, wstrząsanej społecznymi i politycznymi przewrotami na przestrzeni od rewolucji francuskiej do Wiosny Ludów". Na przykład „pani de Stael w dziele O literaturze porównywała okrucieństwa cczariańskiego despotyzmu z terrorem rewolucji francuskiej i była zdania, żc epoka współczesna pod pewnymi względami przypomina stan umysłów w chwili upadku imperium rzymskiego i najazdu ludów Północy” (W. Kubacki, Wstęp do wydania Irydiona, s. XII—XIII).    ...

4

   Na te tematy wypowiada się S. Treugutt w cytowanym studium pt. Wzniosłość w „Irydionie”,