LastScan9 (9)

50 Relacja cglowiek-prztjruda na przykładzie miasta

erotyczny wymiar sceny. Jednak prawdziwym życiem jest dla niego życie w społeczeństwie, jego miejscem jest miasto.

2. Odniesienie do tego, co zewnętrzne

Klasyczna starożytność nie jest teraźniejszością, a miasto greckie trudno porównywać z miastem współczesnym. Jeśli jednak mimo to w tekście Platona odkrywamy dużo rzeczy nam znanych, to płynie to z jednej strony stąd, że sposób, w jaki przeżywamy i rozumiemy nasz stosunek do przyrody, naznaczony jest klasycznymi dychotomiami, a z drugiej stąd, że wraz z nowo-żytnością, tj. mniej więcej od XVII wieku, cywilizacja znalazła się ponownie w sytuacji, która pod wieloma względami jest porównywalna z greckim okresem klasycznym. Czasy Sokratesa i Platona nazywane są *— tak jak wiek XVII — okresem oświecenia.

Choć nie możemy tu głębiej wchodzić w historię miasta, to z punktu widzenia naszego tematu należy stwierdzić, że w wieku XVII i XVIII cywilizacja staje się cywilizacją mieszczańską, co znaczy, że kultywuje miejską formę życia, a poddana produkcyjnej uprawie przyroda, tj. pola, ogrody owocowe i warzywne, zostaje wypchnięta poza miasto. W konsekwencji takiego rozwoju społeczeństwa i miasta dotyczące go klasyczne dychotomie, które od wieków naznaczały przyrodę, zyskują bezpośrednie odniesienie do miasta i jego mieszkańców.

Od czasu greckiego oświecenia przyroda definiowana jest w opozycji do techniki i konwencji, a zatem w opozycji do tego, co powstało dzięki człowiekowi — poprzez pracę i uspołecznienie. Nowożytność odtwarza te klasyczne dychotomie, przeciwstawiając przyrodę cywilizacji, kulturze, życiu miejskiemu i w ogóle — miastu. W nowożytności przyrodę jako wartość odkrywa dla siebie dążące do władzy mieszczaństwo, mieszkaniec miasta — a dokładniej miejski intelektualista, który' teraz definiuje, czym jest przyroda. Przyroda, jak mówi Schiller w swoim eseju o naiwnej i sentymentalnej literaturze, „znikła spośród ludzkości”¹⁰, przy czym przez ludzkość rozumie oczywiście mieszczaństwo. Stosunek do przyrody staje się w ten sposób stosunkiem do tego, co zewnętrzne. Przyroda jest tym, co jest na zewnątrz, wybierać się na łono przyrody oznacza iść na zewnątrz, na wolną przestrzeń.

Tak odkryta i tak zdefiniowana przyroda jest tym, co zewnętrzne, tj. najpierw tym, co znajduje się poza rau-rami, a więc wsią i krajobrazową okolicą, a następnie tym, co znajduje się poza cywilizacją, a więc obszarem poza granicami Europy, dalekim dzikim odludziem. Naturą są inni, lud w odróżnieniu od społeczeństwa, wieśniacy w opozycji do mieszkańców miasta, ludy prymitywne w opozycji do społeczeństw cywilizowanych. Dziecko jest jeszcze naturą, gdyż nie jest jeszcze ucywilizowane, kobieta znajduje się bliżej przyrody, gdyż jest mniej podatna na cywilizację^{1 2}.

Ponieważ punkt widzenia cywilizowanego mieszkańca miasta charakteryzuje się poprzez dystans wobec przyrody i wyobcowanie z niej, jej brak w jego życiu, dlatego z wyobrażeniem przyrody łączy się tęsknota za uwolnieniem od ciężaru i ograniczeń cywilizowanego życia. Stąd płyną nostalgiczne wspomnienia niewinnego dzieciństwa, zdziwienie i zachwyt tym, że w przyrodzie porządek, jedność i celowość istnieją same z siebie, podczas gdy cywilizowany człowiek sądzi, że musi je zdobywać poprzez dyscyplinę i racjonalność. W końcu z wyobrażeniem przyrody łączy’ się wyobrażenie zdrowia, „udawać się na łono przyrody” staje się maksymą dietetyczną.

Zwrot nowożytnego człowieka ku przygodzie jako temu, co zewnętrzne i inne, ma niewątpliwie swoje ko-

10 Friedrich Schiller, Uber naiue wid sentimanLale Dichtung. w: tegoż. Werke in 2 Banden, Hanser, Munchen (bez daty). Bd. 2, s. 655.

Więcej na ten temat zob. w: Hartmut i Gernot Bóhme. Das Andere der Vernunjl. Znr Enlwicklung uori RaLionulilalsslrukluren am Beispiel Kants, Suhrkamp, Franki’urt/M. ² 1985, rozdz. Die Jremde Natur.