Obrazi2

360 WSPOMAGANIE MOTYWACJI DO UCZENIA SIĘ

dają swoje otoczenie, a zgromadzone w ten sposób przeżycia budzą ciekawość. Takie obserwacje skłoniły psychologów zajmujących się motywacją do poszukiwania koncepcji alternatywnych wobec teorii popędów.

6.2.2

Perspektywa humanistyczna: dążenie do samorealizacji

Zgodnie z poglądami behawiorystów zachowanie organizmów zwierzęcych i ludzkich można poddać całkowitej kontroli środowiska. Według psychoanalitycznych założeń Zygmunta Freuda człowiek nieustannie zabiega o znalezienie kompromisu między niszczącymi popędami swojego id (zasada przyjemności) a wymogami rzeczywistości. Tej zasadzie zewnętrznego determinowania człowieka psychologowie humanistyczni przeciwstawiają potrzebę samorealizacji (Maslow, 1990; 1971) lub samookreślenia (Dęci i in., 1991).

Trudno na podstawie prac Abrahama Maslowa jednoznacznie stwierdzić, czym charakteryzuje się człowiek, któremu powiodła się samorealizacja, ponieważ badacz ten przeprowadził według psychologów dość kontrowersyjne badania, by to określić. Najpierw wybrał ludzi (np. Alberta Schweitzera, Alberta Einsteina, Abrahama Lincolna), którzy według jego oceny osiągnęli samorealizację. Potem szukał wspólnych cech osobowości, które posiadali. Zauważył na przykład, że dokładnie obserwowali oni rzeczywistość, a także, że potrafili zaakceptować siebie, innych i otoczenie. Odniósł wrażenie, że są to osoby koncentrujące się na określonych problemach, same określające swoje cele i tak dalej. Należy jednak uwzględnić fakt, że Maslow nie tylko sformułował kryteria, które cenił jako człowiek po osiągnięciu samorealizacji, ale także sam badał wybrane osobowości i ich cechy.

Możliwe jest więc, że od początku brał pod uwagę tylko te osoby, które posiadały cechy przez niego poszukiwane. Gdy po dokładniejszych badaniach doszedł do wniosku, że są oni nosicielami tych właśnie cech, stał się w efekcie ofiarą argumentacji samozwrotnej!

Spore zainteresowanie wzbudziło twierdzenie Maslowa, że ludzkie potrzeby można uporządkować hierarchicznie. Jego zdaniem człowiek zwraca się ku wyższym potrzebom, kiedy zostały zaspokojone potrzeby niższe. Początkowo próbował on dowodzić, że jedzenie i spanie zaspokajają potrzebę bezpieczeństwa. Jeżeli człowiek nie czuje się już zagrożony, zaczyna dążyć do zaspokojenia potrzeby miłości i akceptacji ze strony innych. Jeżeli osiągnął i ten cel, może przystąpić do zdobywania szacunku i uznania z powodu swojej działał-

ności i osiągnięć. W końcu może — i to będzie najwyższym celem — poświęcić się samorealizacji. Wypowiedzi te można przenieść na sytuację w klasie szkolnej. Kiedy uczniowie dowiadują się, że cenią ich i akceptują nauczyciele oraz koledzy, dzięki czemu zaczynają wierzyć we własne zdolności, wówczas możemy oczekiwać, że rozwinie się u nich motywacja do zdobywania większej wiedzy o sobie i świecie oraz że będą zainteresowani pogłębianiem swojego rozumienia zjawisk. Gdyby w ten sposób zdobywali szacunek i pewność siebie, mogliby w ramach samorealizacji rozwinąć u siebie motywację do osiągnięcia pełni egzystencji.

Dla psychologów humanistycznych motywacja nie jest czymś, co przychodzi z zewnątrz, co trzeba uczniowi wpoić! Nauczyciel powinien stworzyć w klasie warunki, w których w sposób optymalny mógłby postępować rozwój ucznia. W świetle tego, co powiedzieliśmy, zrozumiałe jest, dlaczego psychologowie o orientacji humanistycznej, jak na przykład Don Hamachek (1987), przypisują duże znaczenie interakcji nauczyciel — uczeń i atmosferze w klasie. Rogers (1983) uważa zaś, że nauczyciele powinni:

1.    uznać, że wszyscy uczniowie posiadąją zdolność uczenia się,

2.    realizować plan nauczania, który odpowiada zainteresowaniom uczniów (należy udzielić sensownej odpowiedzi na pytanie ucznia: „Dlaczego musimy się tego uczyć?”),

3.    zapewnić taką atmosferę w klasie, w której uczeń nie będzie ani zagrożony, ani upokarzany,

4.    umożliwiać udział i własną inicjatywę uczniów,

5.    wspierać samoocenę ucznia (w przeciwieństwie do wyłącznego oceniania go),

6.    wspierać orientację ucznia na proces, a nie na produkt.

Psychologia kształcenia przywłaszczyła sobie wiele postulatów podnoszonych przez Maslowa, nie zawsze podkreślając fakt, że wywodzą się one z psychologii humanistycznej.

6.2.3

Poznawcze teorie procesu motywacyjnego: potrzeba porządku i przewidywalności

Również poznawcze teorie motywacji rozwinęły się na bazie krytyki behawio-rystycznej koncepcji popędów. Według teorii poznawczej zachowanie nie zmienia się ze względu na to, że jest wzmacniane lub karane przez innych. Jest raczej wprawiane w ruch i sterowane przez bodźce w postaci celów