Obraz (604)

4. Szyk

okoliczniki codziennie i rano zajmują pozycję między podmiotem a orzeczeniem, stoją też same w pewnym porządku.

Nawet pobieżna analiza szyku naszego przykładu prowadzi do wniosku, że określenie to obejmuje kilka zupełnie różnych zjawisk. Po pierwsze, mamy do czynienia z regułami bardzo ścisłymi, takimi jak wzajemne umiejscowienie przyimka i wyrażenia, z którym tworzy on wyrażenie przyimkowe — konstrukcje tego typu musi otwierać przyimek. Innym przykładem jest pozycja spójnika współrzędnego — zajmuje on miejsce między jednostkami, które zespala. W tych wypadkach naruszenie reguł szyku prowadzi do powstania konstrukcji niepoprawnej. Bliskie, choć — naszym zdaniem — nie tożsame ze wspomnianymi regułami, są ograniczenia wynikające na przykład z własności prozodycznych jednostek; przykładem takiej reguły jest niemożność pojawienia się zaimków klitycznych (nieakcentowanych, por. II.6.2.4) na początku zdania, np.

*Go widzę.

Do zjawisk tego typu zaliczymy też przesunięcia składników powodowane względami rytmu czy chęci uniknięcia pewnych zbitek głoskowych.

Z uporządkowaniem składników konstrukcji wiąże się często różnica znaczeniowa— za pomocą różnych uszeregowań przekazujemy różne informacje. Tym aspektem linearyzacji zajmiemy się szerzej.

4.1. Struktura informacyjna wypowiedzenia

Poza strukturą gramatyczną (np. podziałem na grupę podmiotu i grupę orzeczenia, por. VI.3.5) wypowiedzenie można podzielić ze względu na niesioną informację. Zwykle ze względu na strukturę informacyjną w nieeliptycz-nym wypowiedzeniu wyodrębnia się temat i remat. Struktura informacyjna wypowiedzenia nazywa się jego strukturą tematyczno-rematyczną (w skrócie strukturą T-R) lub aktualnym rozczłonkowaniem zdania. Ten ostatni termin nawiązuje do tego, że jednemu i temu samemu zdaniu w sensie składniowym można nadać różne struktury T-R, co zobaczymy niżej.

W uproszczeniu możemy powiedzieć, że:

To, czego wypowiedzenie dotyczy, to jego temat. Informacja niesiona przez wypowiedzenie to jego remat.

Inne określenia tematu to między innymi punkt wyjścia wypowiedzi i podmiot psychologiczny zdania. Inne określenia rematu to między innymi jądro

496