P1170403 (2)

70 Jan Dąbrowski

Przegląd materiałów pozwala stwierdzić, że tak jak i na innych^ obszarach nordyjskich mamy tu do czynienia z wyraźną i długotrwałą j kontynuacją procesów wcześniejszych (G. Jacob-Friesen 1975, s. 120)3 przy powolnym przenikaniu nowych, łużyckich elementów (S. Wesoło--, wski 1977).

O kontynuowaniu tradycji używania tych samych cmentarzysk była już mowa. W środkowej epoce brązu trwa nadal birytualizm pochów-J ■ ków, przy czym groby szkieletowe skupiają się na Pomorzu zachodnim i za odrzańskim (Mieszkowice, Trzebiatów Ostrowice, Wartin, Zarań- r sko). Dominują dalej groby ciałopalne, ale niektóre z nich wydłużonym I kształtem naśladują jeszcze formę pochówku szkieletowego (S. Wesoło-1 wski 1977, s. 99). Pochówki kurhanowe współwystępują z płaskimi. 1 Specyfika Pomorza zaznacza się wyraźnie w wyposażeniu grobów. I Tak jak i poprzednio, częsta jest w grobach broń — nie jest przypadkiem, że większość znanych z Polski grobów z mieczami ze środkowej epoki brązu stąd pochodzi (T. Malinowski 1962, s. 61). Podobnie w inwentarzach grobowych wystąpiło stosunkowo dużo naramienników, przy j czym w zachodniej części badanego regionu grupują się garnitury, I składające się z pary naramienników i pary bransolet (W. Blajer 1983, s. I 76). Podobnie często występują ^w grobach pary bransolet. Tworzą one I garnitury wraz ze szpilą (Dretyń, Kołczygłówki. Siodłonie kurhan 10, j Warzenko kurhan I), występujące jednak dalej ku wschodowi. Nierząd- I ko Znajdowane są w grobach kolie z lokalnie wytwarzanymi zawieszka-mi (Czarnowo, Storkowo, Trzebiatów-Ostrowice). Stosunkowo częste zaopatrywanie grobów w brązy, a rzadsze — w złoto lub bursztyn oraz wymienione zasady wyposażania nawiązują do zjawisk typowych przede wszystkim dla Meklemburgii (H. Schubart 1972, s. 15 n.), ale i dla innych re'gionów kręgu nordyjskiego (J. Brensted 1962, s. 94 n.). Przegląd ' inwentarzy około czterdziestu znanych grobów z metalami wykazuje, że pochówki obficiej wyposażone, a także zawierąjące broń, kolie i nara- ¹ mienniki grupują się na zachodnim Pomorzu. Oczywiście występują także pochówki zawierąjące szpilę lub kółko z drutu, a więc wyposażone wedle pospolitych w kulturze łużyckiej zwyczajów.

Lokalna wytwórczość metalurgiczna zaznacza się wyraźnie w ośrod-l ku nadodrzańskim, a znacznie słabiej w nadwiślańskim. Wytwory tych ośrodków rozchodzą się nawet na odległe tereny, podobnie jak przed-mioty proweniencji łużyckiej, wędrujące głównie szlakiem nadodrzań-skim (J. Dąbrowski 1968, s. 30 n.; H. Thrane 1977, ryc. 1 i 4; F. Horst 1978, ryc. 2). Z działalnością ośrodka nadodrzańskiego łączą się naramienniki typu Wterzbięcin, różne rodzaje otwartyth bransolet z prętu lub blachy.!

(K. Siuchniński 1963, s. 168 n.). Liczyć się należy z reprodukowaniem tu

i dalszych przedmiotów, jak fibule, sztylety, tutulusy czy inne. Na tym samym terenie występują też importy nordyjskie, np. siekierki z tulejką, puzderka, sztylety czy miecze (J. Kostrzewski 1958, s. 26; J. Fogel 1979, s. 14 n.). Przeżywają się jeszcze naszyjniki kołnierzowate oraz diademy (K. Kersten 1958, nr 675,679,748,882). Te ostatnie dwukrotnie występują wraz z parą bransolet, co jest repliką wcześniejszego garnituru Bonin (J. 'Dąbrowski 1985, ryc. 5 i 17). Ten wyraźnie nordyjski charakter metali zachodniopomorskich tłumaczy się tak sytuacją geograficzną, jak i kontynuacją tradycji wcześniejszej, nie trzeba więc chyba sięgać do sugestii

0    docierających tu z południowej Skandynawii metalurgach (K. Rand-sborg 1972, s. 76).

Na wschodnim Pomorzu produkowano wówczas zapewne niektóre odmiany siekierek z brzegami, a w nie zidentyfikowanym ośrodku także czekany typu Nortycken odmiany wschodniej oraz szpile z tarczką spiralną z płasko rozkutego drutu (J. Dąbrowski 1968, s. 30 n., mapy 4—6).

Współcześnie występują na Pomorzu liczne formy typowe dla kultury łużyckiej, przede wszystkim szpile, różne inne ozdoby oraz sierpy (J. Kostrzewski 1958, s. 28 n.). Część tych wytworów była już niewątpliwie reprodukowana na miejscu (R. Kiszą 1974, s. 105 n.). Poprzez tereny kultury łużyckiej dotarło tu wiele innych przedmiotów (J. Kostrzewski 1958, s. 27 n.; J. Fogel 1979, s. 32 n.; M. Gedl 1981, s. 16), ogólnie jednak napływ brązów z obszarów położonych na południe od naszych ziem jest proporcjonalnie słabszy niż uprzednio.

Nie przeprowadzono jeszcze niestety dokładnej analizy chronologicznej metali pomorskich ze środkowej epoki brązu, nie można więc obecnie datować ściślej przebiegu zachodzących zmian. Sytuację komplikuje dodatkowo zagadnienie okresu sub-m, dostrzeganego na zachodnim Pomorzu (K. Randsborg 1972, s. 71 n.). Można sądzić, że owo pewne opóźnienie wykrystalizowania się czystego zespołu form czwartobrązowych ma miejsce na całym Pomorzu. Wskazują na to tak pewne układy materiału (R. Kiszą 1974, s. 107 n.; M. Gedl 1961, s. 56 n.; W. Bląjer 1984, s. 63), jak i występowanie tej fazy dalej ku wschodowi (J. Dąbrowski 1968, s. 137 n.). Na razie powiedzieć tylko można, iż część form lokalnych przetrwała do okresu sub-111.

Teza o występowaniu na omawianym terenie kultury łużyckiej przez całą środkową epokę brązu bazuje na ceramice. Należy jednak przypomnieć, że ceramika łużycka rozchodzi się w tym czasie na szerokie obszary kręgu nordyjskiego, bo znana jest nawet z Dolnej Saksonii

1    Danii (K.H. Jacob-Friesen 1963, s. 360, ryc. 359; J. Brensted 1962, s. 124). Przegląd dobrze datowanej ceramiki Ul okresu z terenu Meklemburgii pozwala stwierdzić występowanie tam prawie wszystkich znanych