PC060302

182 Tomasz z Akwinu

sobor do Lyonu. Pb drodze napisał jeszcze list do opata Monte Cassino Bernarda wyjaśniający trudniejsze miejsca Monitów Grzegorza Wielkiego (Epistoła ad Smardom Matum Cassmttsem). Przerwał podróż w wyniku ataku choroby i zatrzymał się w klasztorze cystersów w Fossanuova, gdzie zmarł 7 marca 1274 roku. Tomasz został ogłoszony świętym 18 lipca 1323 przez Jana XXII, a w 1567 r. Doktorem Kościoła przez Piusa V.

Centralną kategorią metafizyki Tomasza jest istnienie (esse). Według Tomasza przedmiotem ludzkiego poznania jest jednostkowy, zmysłowo postrzegany byt (ern). W bycie takim możemy wyróżnić dwa elementy: istnienie, czyli to, że on istnieje, oraz istotę (osm/m), czyli to, jaki ten byt jest. Istnienia nie można wyjaśnić za pomocą istoty, co dowodzi jego odrębności. Podstawą poznania bytu jest postrzeżenie zmysłowe, po którym, gdy poznajemy to, że on jest, następuje sąd intelektu stwierdzający istnienie danego przedmiotu, a w przypadku istoty przypisanie przedmiotu do jakiegoś gatunku. W porządku epistemologicznym istnienie znajduje się na początku procesu poznania, natomiast w porządku bytowym jest ono tym, co wieńczy strukturę ontyczną rzeczy. Istnienie ma się bowiem do istoty tak, jak urzeczywistnienie (actus) do możności (potentia), co znaczy, że istnienie stanowi ostateczny kres powstawania danej rzeczy i że warunkiem koniecznym istnienia jest uprzednia obecność istoty. W przypadku bytów cielesnych istota jest złożeniem urzeczywistnienia, którym jest forma, z możnością, którą jest materia. Strukturę ontyczną bytów cielesnych przedstawia się jako podwójne złożenie urzeczywistnienia i możności, w którym warstwą podstawową jest materia. Jest ona zasadą iednostkowienia. Do materii dołącza się forma, która określa, czym dana rzecz jest, i urzeczywistnia w ten sposób tkwiącą w niej zdolność stania się czymś. Na koniec pojawia się istnienie, które sprawia, że rzecz zaczyna realnie istnieć. Istnienie stanowi w ten sposób ostateczne dopełnienie i urzeczywistnienie formy. Zarazem jest ono od formy zależne, ponieważ dana rzecz istnieje zawsze jako konkretna jednostka przynależna do określonego gatunku. W tak opisanej strukturze bytu zasadniczą rolę odgrywa istnienie, i choć wszystkie wymienione elementy są koniecznymi warunkami rzecz)*, to jednak układają się one w hierarchię, u szczytu której znajduje się istnienie. W rozróżniającej istotę i istnienie przedtomaszowej metafizyce Awicenny istnienie definiowane było jako przypadłość istoty, a więc jako coś zależnego od istoty. U Tomasza natomiast istnienie jest składnikiem bytu nadrzędnym wobec istoty. Rozróżnienie istoty i istnienia nie narusza jedności bytu, ponieważ są one jego częściami, a nie są samoistne.

Byty o opisanej powyżej trójdzielnej strukturze stanowią najniższą klasę w hierarchii wszystkich bytów. Klasa ta jest wewnętrznie zróżnicowana i usto-pniowana, np. na byty ożywione i nieożywione, rozumne i nierozumne. Najniżej

w obrębie tej klasy i zarazem na samym dole hierarchii wszystkich bytów tą cztery elementy, a nie materia pierwsza, ponieważ w ścisłym znaczeniu ona nie istnieje. Materia pierwsza jest tylko czystą możnością, która, by pozytywnie zaistnieć, musi być urzeczywistniona przez jakąś formę, jest więc tytko częścią bytów złożonych.

Kolejną klasę w hierarchii stanowią byty, które są złożone pojedynczo (z istoty i istnienia). Taką naturę mają byty duchowe, czyli dobrzy i źli aniołowie. Tomasz wykorzystuje koncepcję powszechności różnicy istoty i istnienia w stworzeniach, by wykazać złożoność natury duchów czystych bez uciekania się do teorii powszechnego hylemorfizmu (twierdzenia, że wszystkie stworzenia są złożone z materii i formy). Jej zwolennicy twierdzili, że aniołowie są złożeni z materii duchowej, której istnienie Tomasz odrzuca. Konsekwencją uznania niematerialności aniołów jest niemożność ich jednostkowienia w obrębie gatunku, co z kolei oznacza, że każdy anioł jest odrębnym gatunkiem. W ten sposób występowanie różnicy między istotą a istnieniem staje się, zamiast złożenia z materii i formy, kryterium odróżnienia bytów stworzonych od niestworzonego Boga, który stoi na szczycie hierarchii bytów.

O ile dla Tomaszowego opisu struktury ontycznej stworzeń charakterystyczne było ukazanie istnienia jako czegoś odrębnego od istoty, o tyle jego teologię naturalną cechuje twierdzenie o identyczności tych dwóch elementów ze sobą i z samym Bogiem. Identyczność istoty i istnienia w Bogu z jednej strony wynika z zakładanej przez Tomasza Jego prostoty, a z drugiej jest konsekwencją twierdzenia o nieredukowalności istnienia do istoty. Gdyby istnienie nie było tożsame z samym Bogiem i z Jego istotą, musiałoby być powodowane przez coś zewnętrznego wobec Boga, co jest niemożliwe. Mimo że istnienie Boga jest tożsame z Jego istotą, człowiek tworząc ideę Boga nie poznaje zarazem Jego istnienia jako czegoś w sposób oczywisty z niej wynikającego. Twierdzenie to stanowi Tomaszowa krytykę ontologicznego dowodu istnienia Boga. Istnienie Boga jest oczywiste tyłko dla Niego samego, ponieważ tylko On poznaje w sposób w pełni adekwatny swoją istotę. Stąd też Tomaszowe dowody istnienia Boga (tzw. pięć dróg) nic opierają się wyłącznie na dedukcji własności Boga, ale przede wszystkim na naszym poznaniu istnienia świata zewnętrznego i jego cech. Podstawą dróg Tomasza są twierdzenia opisujące naturę rzeczy (że stworzenia są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi oraz że tworzą hierarchię). Tomasz zakłada ponadto, że żadne stworzenie nie może być przyczyną samego siebie, ani ze stworzenia me mogą same z siebie tworzyć hierarchicznego porządku. Zatem musi istnieć cos. co jest przyczyną sprawczą stworzeń (druga droga), co nadaje im ruch pierwsza droga). Tomasz zakłada dodatkowo, że szereg przyczyn sprawczych czy poruszających nie może być nieskończony, a więc najwyższa przyczyna w takim szeregu jest Bogiem. W trzeciej drodze Tomasz wskazuje, że koniecznym warunkiem istnienia bytów