Plinusza opisy malarstwa i rzeźby Jan BiaŠostocki (13)

490 ptzrpisr

⁴    Republikę rzymską ustanowiono w 510 lub 509 roku p.n.e. W roku 510 wypędzono młodszego z ateńskich tyranów, Hipiasza, a spisek Harmodiosa i Aristo-geitona, który doprowadził do zabójstwa starszego tyrana Hiparcha, miał mie)-sce już w 514-513 roku p.n.e.

⁵    Pliniusz myli się, bo wyścigi wozów czterokonnych wprowadzono do igrzysk najpierw; później pojawiły się wyścigi wierzchem, a najpóźniej - wozów dwukonnych. Za Augusta zaczęto wyobrażać zaprzęgi sześciokonne w kontekście świeckim, bogów natomiast przedstawiano w ten sposób już wcześniej (np. w 189 r. p.n.e.).

⁶    „Ostatnio” świadczy o tym, że Pliniusz powtarzał bez korektury cudze zdanie. Od początku II wieku p.n.e. tuki byty używane w Rzymie. Tego typu symbolika kolumn i łuków przetrwała w czasach nowożytnych w pomnikach (np. Zygmunta III w Warszawie) i portretach, w których tle aż do XVM wieku pojawiaj się kolumny i arkady.

Król Demetriusz Poliorketes oblegał Rodos w latach 305-304 p.n.e. (por. s. 119 niniejszego tomu). Kolos Rodyjski, zaliczany do siedmiu cudów świata, wyobrażany z fantazji w czasach nowożytnych (m. m. przez Maertena van Heemskercka), leżał zwalony aż do nadejścia Arabów w roku 672, którzy go zniszczyli. Por. H. Maryon The Colossus ofRhodes. „Journal of Hellenie Studies” LXXVI, 1956, s. 68-86.

⁸ Bryaksis (372-312 p.n.e.), ateński rzeźbiarz ze szkoły Skopasa. Pracował przy Mauzoleum w Halikarnasie.

* Chodzi o rzeźbę etruską; tak Pliniusz wyjaśnia określenie „toskański” (XXXIV, 34). 50 stóp to prawie 15 metrów.

¹⁰    Taką samą zasadę - niechybnie pod wpływem relacji Pliniusza-zastosowano przy konkursie na drugie drzwi baptysterium florenckiego (1400-1401). Opisuje to w swych Komentarzach Ghiberti, por. s. 399-400 niniejszego tomu. Wzorem dla Pliniusza było opowiadanie Herodota (VIII, 123 n.): Temistokles miał w podobny sposób zyskać pierwszeństwo w głosowaniu wodzów po bitwie pod Salaminą. Pliniusz nie zrozumiał zapewne źródła i z nazwy miejscowości, z której pochodził Kresilas, uczynił nie istniejącego nigdy rzeźbiarza Cydona.

¹¹    Słowo toreutice zapewne określa tu rzeźbę w ogóle, choć mowa jest o rzeźbie w brązie. Słowo określało dekoracyjne opracowywanie metalowych powierzchni. ^u Poliklet nie mógł być uczniem Hageladasa. Pliniusz pomieszał słynnego Poli-kleta z młodszym Polikletem z Argos (IV w. p.n.e.).

¹³    Diadoumenos i Doryforos znani są z ogromnej liczby zachowanych kopii.

¹⁴    „Kanonem” zwany był właśnie Doryforos. Por. o kanonie Polikleta wypowiedź Galena, cyt. na s. 484-485 w przypisie 14 do Witruwiusza.

¹³ Miejsce zagadkowe w oryginalnym tekście. Jedni przyjmują, że chodzi o „piętę”, i sądzą, że dotyczy to jakiejś szczególnej figury atletyki greckiej; inni interpretują to samo słowo jako oznaczające „włócznię” (Rackham i Pollitr) i tłumaczą: „zapaśnika nagiego zamierzającego się włócznią".

'* Sformułowanie ad ąuadratura interpretowano na różne sposoby, np. jako „zrównoważony”. Może chodzi o to, że szerokość rozłożonych rąk równała się wysokości postaci (tak I. i T. Zawadzcy).

^r Wśród epigramów Antologii palatyńskiej znajduje się 35 takich, które dotyczą tego dzieła. Por. Anth. Graec., I, 165, 42 (Palat. 719); I, 249,18 (Palat. 744); II, 64,2 (Palat. 731); III, 198,14 (Palat. 737); III, 198,15 (Palat. 793); III, 198, 21 (Piłat. 738). Cytuje je Pollitt (op. cir., s. 63-64) w angielskim przekładzie.

„Canem” lub „Ladam” - „psa” lub „Ladasa”. Ladas był słynnym biegaczem.

" Zapewne Atena i Marsjasz.

^M Informacja wynikająca z niezrozumienia przez Pliniusza tekstu wiersza w Antologii palatyńskiej, VII, 190, gdzie chodzi nie o rzeźbiarza Myrona, lecz o dziewczynę imieniem Myro, która miała usypać nagrobek owadom. Erynna była poetką, prawdopodobnie z końca IV wieku p.n.e.

^;i Pitagoras przeniósł się w początku V wieku z Samos do Messyny i znalazł się pod władzą Anaksylaosa w Rhegion.

- Pliniusz źle zinterpretował źródło, z którego korzystał. Leontiskos był zawodnikiem, którego posąg wykonał Pitagoras.

²³ Jest to ten sam rzeźbiarz Pitagoras, o którym Pliniusz pisał poprzednio. Por. przypis 21.

³⁴ Topos przypisywany w czasach nowożytnych artystom reprezentującym tendencje naturalistyczne (Caravaggio u Belloriego, por. tekst cyt. w: J. Białostocki Carauaggio. Warszawa 1955, s. 47).

¹³ Pliniusz wspomina o 1500 rzeźbach Lizypa, XXXIV, 37.

¹⁶ Apoksyomenosa identyfikuje się hipotetycznie z rzeźbą, której słynna kopia znajduje się w Muzeum Watykańskim.

²⁷ Motyw „sztuki cenniejszej niż złoto”. Por. J. Białostocki Ars auro prior. W: Myśl o sztuce i sztuka XVII i XVIII wieku. Warszawa 1970, s. 15-27.

Motyw, który często pojawia się w malarstwie XVIII wieku. ^a Legenda o przybyciu Koryntyjczyka Demarata (wygnanego przez Kypselosa) do Italii miała na celu uwidocznienie dawności związków kulturalnych Grecji z Rzymem. Stąd też w orszaku Demarata kazała ta legenda przybyć artystom różnych specjalności, którzy tę sztukę zaszczepiali na rzymskim gruncie. Por. XXXV, 153. Ów Ekfantos z Koryntu nie mógł być - według Pliniusza - identyczny z tym, który przybył do Italii, po prostu dlatego, że malarstwo w Italii istnieć miało, jak to Pliniusz wywodzi w dalszym ciągu, jeszcze przed założeniem miasta, które datowano na rok 753, przybycie zaś Demarata konwencjonalna chronologia umieszczała w roku 657 (I. i T. Zawadzcy, s. 376-377).

Chodzi o gminę Ardea na południe od Rzymu.

³¹ Inne źródła przedstawiają sprawę inaczej: licytacji w ogóle nie było, Mum-