S6300641

do niej katachreza ma strukturę semantyczną prostą, nie jest predykatem metaforycznym, bezpośrednio odsyła do danego przedmiotu lub określonego zjawiska. Przyjmując taką interpretację omijamy jałowe przeciwstawienie „rzeczy mających nazwę” i „nie mających nazwy”, które zastępujemy opozycją w sferze znaczeniowej.

Zachodząca w katachrezie zmiana znaczenia dotyczy zarówno sfery re-ferencjalnej, jak i pojęciowej. Wraz z przeniesieniem słowa na nową sytuację rozszerzeniu ulega jego zakres (ekstensja), zubożeniu zaś treść (inten-sja). Kiedy - żeby posłużyć się sędziwym przykładem Kwintylianowskim - sytuację wznoszenia Konia Trojańskiego określa się terminem oznaczającym wznoszenie budowli (aedificare), wyraz ten zwiększa swój zakres użycia, traci jednak ten komponent treści, który był związany z budowaniem budynku: ‘budowanie budynku’ przekształca się tu semantycznie w ‘budowanie’. Po takim przekształceniu pojęciowym wyraz ten w sposób adekwatny odpowiada nowej objętej nim sytuacji. W taki uogólniony sposób może być stosowany do wznoszenia innych niż dom obiektów.

Użycie katachretyczne słowa bezpośrednio odsyła do przedmiotu lub sytuacji, jest semantycznie przeźroczyste, nie wykazuje dwutematycznej struktury właściwej metaforze. Przy takiej interpretacji istnieje szansa objęcia terminem katachreza także tych wspomnianych przez Cycerona i Kwintyliana wypadków, gdy jako katachreza rozpoznane zostaje wyrażenie użyte poza sferą swego zwyczajowego zastosowania - w sytuacji, gdy oczekiwana była inna kwalifikacja słowna, a więc kiedy dany przedmiot lub zjawisko ewidentnie miał już nazwę. Kiedy ktoś - żeby się posłużyć przykładem Kwintyliana - swobodę (libertas) nazywa swawolą (Iwcuria), jest to rezultat jego osobistej oceny, kontrastującej z oceną innych osób (a często ogółu). Nie znaczy to jednak, by oba te pojęcia (libertas i Iwcuria) występowały w strukturze semantycznej użytego określenia, co miałoby miejsce w wypadku rzeczywistego wystąpienia struktury metaforycznej. Byłoby to zresztą niepożądane wobec przypuszczalnej perswazyjności kwalifikacji słownej danego stanu rzeczy przyjętej przez mówiącego (mówiącemu z pewnością zależy, żeby odnośną sytuację przedstawić z własnego punktu widzenia, ocenić ją według wyznawanych przez siebie kryteriów, nie ujawniając innego punktu widzenia, innej kwalifikacji - choć może o ich istnieniu wiedzieć). Nie bez powodu przykładów

tego typu katachrez, polegających na wyborze (spośród innych możliwych) takiej kwalifikacji słownej, która rozmija się z oczekiwaniem i osądem ogółu, szukać można w obrębie wyrażeń zawierających w swej strukturze semantycznej element oceny. Osobliwości semantyczne tej grapy opisała A. Wierzbicka⁴¹.

Stosowanie katachrez tego typu narusza równowagę języka i zagraża integracji społecznej opartej na wspólnocie mowy i wspólnie wyznawanym systemie wartości. Nic dziwnego, że przeciw tego typu aspołecznym zachowaniom językowym, wpływającym destrukcyjnie na język, podnosiły się niejednokrotnie głosy sprzeciwu myślicieli przejętych troską o ocalenie tego dobra narodowego. Przytoczmy jeden z nich - głos Stanisława Staszica, mówiący o nadużyciach języka w wypadku zachwiania naturalnego porządku społecznego, gdy człowiek staje się niewolnikiem bądź tyranem. Awtedy: „W wszystkich językach srogość nazwana jest męstwem, rozboje wojną, spiski traktatami, uiszczenie gwałtów nabywaniem prawa, samodzierże familie narodem, sprzysiężenia się, zmowy, podstępy, zdrady, łupiestwa, zabójstwa polityką, czyli narodów nauką, moc cnotą, niewola wolnością, wolność rozpustą, rozkazy gwałciciela prawami, sposoby utrzymywania gwałtu rządem, wola narodu buntem"⁴¹.

Od powyższych katachrez, związanych ze świadomym manipulowaniem znakami języka, odróżnić należy katachrezy niezamierzone, które występują masowo w mowie małych dzieci. Na tego typu błędy dorośli reagują uwagami metajęzykowymi, że to a to słowo stosuje się do takich to a takich sytuacji (podają przyjętą ekstensję wyrazu). Przykładem zabawnej katachrezy dziecięcej może być użycie słowa odprawia się w zdaniu na temat przedstawienia kukiełkowego: „Mamo - mówi dziecko - w Pałacu Kultury (gdzie mieści się teatr Lalka) odprawia się Pinocchio”.

Takie rozumienie katachrezy, gdy jest ona utożsamiana z pewnym nadużyciem językowym uchybiającym zasadzie „odpowiednie dać rzeczy słowo”, wiąże się z etymologicznym znaczeniem tego terminu: grec-

⁴¹    Por. jej studium Semantyka propagandy w książce Dociekania semantyczne, Wrocław 1969, s. 43 i nast.

⁴²    Por. S. Staszic, Ród ludzki, ks. XII, oprać. Z. Daszkowski, Warszawa 1959, t. 2. s. 275. Cytuję za Z, Florczak z jej książki Europejskie źródła teorii językowych w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku, Wrocław 1978, s. 78.

369