skanowanie0010 (97)

z 1228 r.; w tym właśnie roku poświęcono dwa ołtarze: ku czci Panny Marii i św. Jana Chrzciciela. To samo wezwanie ma kościół katedralny w Kamieniu Pomorskim pochodzący z przełomu XII i XIII wieku.

Drugim takim wątkiem jest podwójna prośba z Bogurodzicy: na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt. Podobna prośba, występująca zresztą w modlitwach mszalnych, pojawia się w łacińskiej poezji religijnej XI wieku. Znana jest np. pieśń Witaj Rodzicielko Boga, gdzie spotykamy paralelne dwie prośby: aby wieść żywot doczesny ku chwale Bożej i zasłużyć na szczęśliwy żywot wieczny. Sam tytuł tej łacińskiej pieśni Ave Dei Genitrix też zasługuje na uwagę jako zawierający wzór dla terminu „Bogurodzica”.

Sumując powyższe rozważania można powiedzieć, że przyjęcie wieku XI, najpóźniej pierwszej połowy XII wieku, jako daty powstania Bogurodzicy, jest bardzo prawdopodobne.

9. [JĘZYK „BOGURODZICY” NA TLE ŚREDNIOWIECZNYCH

ZABYTKÓW JĘZYKA I LITERATURY POLSKIEJ]

O czasie powstania utworu można wnioskować także na podstawie archaizmów językowych i form, o których ma się prawo sądzić, że pochodzą z odległej epoki, a z czasem wyszły z użycia i zostały zapomniane. Wśród wyrazów zawartych w Bogurodzicy najciekawsze są trzy: bogurodzica, bożyc, dzieła.

Wyraz bogurodzica jest tworem dwurdzennym, wyrazem złożonym, zbudowanym podobnie jak imiona Bogumił, Bogusław, Boguchwał. Część pierwsza jest formą celownika liczby pojedynczej, tą samą formą, jaka występuje w zwrocie Bogu dzięki. O archaiczności wyrazu bogurodzica świadczy to, że już w średniowieczu celownikowe -w stawało się niejasne i zamieniano je na dopełniaczowe -a (komu rodzica? przeszło w jaśrtićjsze czyja rodzica?). Najstarsze odpisy pieśni mają pierwotne -u. Tę formę należy utrzymywać, bo tak brzmiał pierwotnie ten początkowy wyraz wiersza. Nie należy go zniekształcać. Istnieje on w polszczyźnie tylko jako tytuł naszej pieśni, poza tym jest nieznany. W innych językach słowiańskich jego odpowiednik ma inną budowę słowotwórczą, z wewnętrznym -o (np. czeska bohorodice), na.sz wyraz nie jest więc zapożyczeniem z jakiegoś języka słowiańskiego. W łacinie odpowiada temu wyrazowi dei genitrbc, czyli rodzicielka boga. Wyraz polski charakteryzuje zatem odrębność w tytulaturze Matki Boga, mająca swe źródło w tekstach mszalnych.

Boźyc ’syn Boga’, podobnie jak wyraz omówiony poprzednio, jest znany w polszczyźnie tylko z naszej pieśni. Już w średniowieczu nie był on zrozumiały dla pisarzy sporządzających odpisy pieśni, którzy go dlatego zniekształcali w różny sposób, przy czym najczęstsza była wersja zbożny czas, co oczywiście nie daje żadnego sensu.

Dzieła, jak już o tym była mowa, jest przyimkiem mającym znaczenie ’dla, ze względu’. I ten wyraz nie występuje w polszczyźnie poza naszą pieśnią i był od XVI wieku niezrozumiały, bo zniekształcano go na syna. Do końca XV wieku był więc rozumiany, choć poza tym nie używany. Wyraz ma odpowiedniki we wszystkich prawie językach słowiańskich (także w języku dolnołużyckim), musiał więc istnieć kiedyś również w polszczyźnie. W kolejności wyrazów kładziono go po dopełniaczu wyrazu, do którego się odnosił, podobnie jak pierwotnie przyimek dla o tym samym znaczeniu (tak np. w Kazaniach świętokrzyskich: togo dla ’dla tego’; z połowy XV wieku: prze ... dobroć boga dla uczynioną). Niezwykły szyk „twego dzielą Krzciciela” z przyimkiem nie po rzeczowniku, ale między nim a poprzedzającą go przydawką, jest jednak szykiem normalnym i ma odpowiedniki w innych językach.

Obok omówionych powyżej archaizmów występujących tylko w Bogurodzicy jest w tym wierszu wiele wyrazów i form, które albo występują w najstarszym polskim tekście prozaicznym Kazaniach świętokrzyskich, albo są zapisane dopiero w wieku XV, ale już w tym czasie mają charakter przeżytków. Omówimy tu kilka z nich:

Formy rozkaźników z końcowym -i lub -y {raczy, spuści, zyszczy) i bez tej końcówki (napełń, stysz, usłysz) odpowiadają dokładnie najbardziej archaicznemu stanowi tych końcówek w języku polskim. Pierwotnie wzystkie rozkaźniki miały końcówkę -i, która jednak od bardzo dawnych czasów zaczęła zanikać. To końcowe -i utrzymywało się dłużej w rozkaźnikach czasowników, które pierwotnie miały akcent na tej końcówce, natomiast zanikło wcześniej w rozkaźnikach z -i pierwotnie nic akcentowanym. W Bogurodzicy zgodność co do tego szczegółu ze ntanem najstarszym jest zupełna, co dowodzi ich archaiczności.

Bogiem sławiena — jest to przykład na archaiczne użycie narzędnika Nprawcy stanu. Dziś powiedziałoby się przez Boga sławiona czyli 'przez Iłoga wielbiona’, a może ’ze względu na Boga wielbiona’. Konstrukcję tę spotykamy w innych, późniejszych zabytkach średniowiecznych,

25