strony74 75

na słabiej rozwiniętą część regionu. Efektom pozytywnym towarzyszą jednak efekty negatywne, będące wynikiem procesu polaryzacji. Polegają one na przegrywaniu słabszej części regionu w konkurencji o rynki zbytu z bardziej wydajnym i lepiej zorganizowanym przemysłem skoncentrowanym w ośrodku regionalnym, a ponadto na odpływie najwyżej wykwalifikowanych kadr i zasobów kapitałowych z regionu do ośrodka (efekt wymywania zaplecza -drenażu). Te negatywne efekty odczuwane są najdotkliwiej w pierwszej fazie procesu wzrostu bieguna.

-k przemysł napędowy X przemysł napędowy drugiego rzędu

•    przemysł pobudzony

•    przemysł pobudzony drugiego rzędu

Rys. 15. Bieguny wzrostu w regionie. Biegun wzrostu pierwotny i drugiego rzędu, który

pojawił się w wyniku hierarchicznej dyfuzji

Źródło: Wheelcr, Muller 1981, za R. Domańskim 1998, s. 155

W biegunie pomiędzy jednostkami gospodarczymi istnieją wzajemne oddziaływania podtrzymujące jego wzrost. W dłuższym okresie przeważają już efekty pozytywne. Dochodzi do nich w sposób następujący: przemysł napędowy osiąga z czasem rozmiary, przy których możliwe i niezbędne jest powstanie innego przemysłu współdziałającego, który staje się też przemysłem napędowym i sam z kolei pobudza wiele innych dziedzin działalności. Jest to tzw. efekt mnożnikowy. Wzrost w ośrodku regionalnym może osiągnąć taki poziom, że będzie się on rozprzestrzeniał na zewnątrz otaczającego obszaru (regionu) i coraz silniej go przekształcał. Mechanizm rozprzestrzeniania się wzrostu z bieguna polega na powstaniu drugiego, mniejszego, bieguna w pewnej odległości od pierwszego (rys. 15). Czynniki wzrostu dokonują w tym przypadku przeskoku, dając początek biegunowi drugiego rzędu, w którym lokalizuje się przemysł współdziałający. W ten sposób dokonuje się wzmiankowany wyżej (patrz rozdz. 4.2.2) proces hierarchicznej dyfuzji lub filtrowania w dół [patrz Domański 1989, 1998].

3.4. Przestrzenna samoorganizacja

Teoria samoorganizacji przestrzeni pozwala na wnikanie w proces formowania i przekształcania przestrzeni społeczno-gospodarczej. Koncepcja ta może być narzędziem wyjaśniania przestrzennego układu gospodarki.

Teoria samoorganizacji sformułowana została najpierw na gruncie termodynamiki, szybko rozprzestrzeniła się poza granice fizyki i została przyswojona także przez nauki społeczne. Popularność swą zawdzięcza pracom I 1’rigogine'a¹⁸ [1967].

Teoria Prigogine'a przedstawia sposób, w jaki złożone systemy przechodzą od jednej struktury do innej, od jednego porządku do innego. Aby u.i.stąpiło takie przejście, muszą być spełnione określone warunki. Rozpatrywane wyślemy muszą być: 1) otwarte, 2) znajdować się w stanie odległym od równowagi, 3) odznaczać się występowaniem nieliniowości. W tak określonych warunkach systemy dokonują ewolucji. Struktury, które tworzą się w takich warunkach, Prigogine nazwał strukturami dyssypatywnymi, ponieważ pobierająone z otoczenia oraz rozpraszają energię i materię [Domański 1984],

Sposób przejścia od jednego porządku do innego jest następujący. W • •kresie stabilności system może podlegać nagłej perturbacji (szokowi), wówczas znajdzie się w stanie dalekim od równowagi. System odpowiada

" Ilia Prigogine, belgijski fizyk i fizykoehernik, jest twórcą teorii samoorganizacji. Za prace iv lej dziedzinie w 1977 r. otrzymał Nagrodę Nobla