z21 (7)

292 Ci. 2.\ X. Przyczynki do teorii grup odniesienia

Rodzi to kolejny zespól zagadnień wymagających teoretycznego sformułowania i dalszych badań empirycznych. Albowiem, jak wyraźnie wskazuje matryca przypadków dobranych z The American Soldier, jednostka może się orientować na jedną lub więcej różnych grup i statusów społecznych: na grupy, których jest członkiem i grupy, do których nie należy, na statusy równe jej własnemu albo, jeśli są odmienne, na wyższe, niższe, czy też — ze względu na jej własny — społecznie nie zaszeregowane. Wyznacza to z kolei dalszy problem: jeśli układem odniesienia dla jednostki jest wiele naraz grup czy statusów społecznych o różnych lub sprzecznych nawet wzorach i norma'ch, to jak rozwiązywane są owe sprzeczności¹⁷.

Te wstępne pytania mogą pomóc w ustaleniu zakresu naszych rozważań. To, iż ludzie działają w społecznym układzie odniesienia, tworzonym przez grupy, w których uczestniczą, jest spostrzeżeniem niewątpliwie starym i najpewniej trafnym. Gdyby teoria grup odniesienia ograniczała się wyłącznie do tego twierdzenia, byłaby to tylko nowa nazwa istniejącego od dawna przedmiotu zainteresowań socjologii, która zawsze przecież ogniskowała się na problematyce grupowych wyznaczników' zachowań. Istnieje jednak fakt dodatkowy: ludzie — kształtując swe zachowania i oceny — orientują się często na grupy inne niż swoje własne. Zagadnienia skoncentrowane wokół tego właśnie zjawiska orientacji na grupy, do których się nie należy, stanowią szczególny przedmiot zainteresowań teorii grup odniesienia. W swej ostatecznej formie teoria ta musi być oczywiście na tyle ogólna, aby mogła wyjaśniać zarówno orientację na grupy, których się jest członkiem, jak i na te, do których się nic należy; w chwili obecnej jednak jej naczelnym zadaniem jest zbadanie procesów, dzięki którym jednostki wiążą się z grupami, w których nie uczestniczą.

W ujęciu ogólnym teoria grup odniesienia ma zatem na celu usystematyzowanie przyczyn i skutków procesów dokonywania ocen, między innymi ocen samego siebie, przy czym wartości czy wzory innych jednostek i grup uważa się w niej za układ odniesienia do porównań¹⁸.

Nasza wstępna, pobieżna analiza wskazuje, że badania z The American Soldier, gdzie stosuje się pojęcie względnego upośledzenia, mogą służyć jako katalizator przyspieszający teoretyczne uściślenie i sformułowanie problematyki przyszłych badań empirycznych. Dokładne rozpoznanie istoty tych sformułowań ułatwi szczegółowa analiza wielu z tych badań, najpierw musimy jednak wyraźniej powiązać pojęcie względnego upośledzenia z teorią grup odniesienia.

Względne „upośledzenie” czy upośledzenie „względne”

Wprowadzając pojęcie względnego upośledzenia (relatire deprwation), z dwu jego składników autorzy The American Soldier mieli przede wszystkim na uwadze raczej element upośledzenia aniżeli element względności. Można powiedzieć, że skoncentrowali się raczej

¹⁷    Choć problem ten przypomina zagadnienie w socjologii od dawna znane, lecz mato jak dotąd wyjaśnione — konfliktu wielu naraz przynależności grupowych czy ról — nie jest z nim bynajmniej identyczny. Jak bowiem widzieliśmy, układy odniesienia tworzą nie tylko wlasm grupy uczestnictwa czy też statusy społeczne jednostki, ale również grupy, do których oaa nie należy oraz inne statusy.

¹⁸    To skrótowe i eliptyczne stwierdzenie zostanie rozwinięte w następnych podrozdziałach niniejszego rozdziału.

rui upośledzeniu niż. na jego względności. Przyczyna tego jest w idoczna i zrozumiała, jeśli weźmie się pod uwagę, iż służba w armii, którą się zajmowali, oznaczała drastyczne pogorszenie sytuacji życiowej. Amerykanie widzieli na ogół w służbie wojskowej ponurą i niechętnie akceptow aną konieczność:

„Ogromna większość nie znalazła się w armii dobrowolnie [...], akceptacja roli żołnierza miała prawdopodobnie charakter najczęściej bierny, przynajmniej, jeśli chodzi o postawy początkowe [...], bierna postawa wobec służby wojskowej pociągała za sobą względny brak identyfikacji z szerszymi celami społecznymi, które pozwoliłyby na odwrócenie uwagi od codziennych frustracji doznawanych w nowym otoczeniu. Rekruci mieli więc na ogół świadomość, że pobyt w wojsku pozbawia ich wielu dóbr” ¹.

Tym, co wymagało zbadania, były więc najczęściej wzory reakcji na zasadnicze pogorszenie własnej sytuacji życiowej, tak więc pojęcie względnego upośledzenia rozwijano przede wszystkim w celu interpretowania wzorów tego rodzaju reakcji. Jak sugeruje sam termin ..względne upośledzenie” — pojęcie to służyło przede wszystkim do wyjaśnienia poczucia niezadowolenia, zwłaszcza w wypadkach, kiedy na pierwszy rzut oka nie wydawało się, by obiektywna sytuacja miała takie poczucie wywoływać. Nie znaczy to, jakoby rola tego pojęcia ograniczała się do interpretacji poczucia niezadowolenia, upośledzenia czy niesprawiedliwości wśród żołnierzy, jako że zakładane porównanie sytuacji własnej z sytuacją innych ludzi prowadziło nierzadko do stanu względnego usatysfakcjonowania. Przeważnie jednak satysfakcja pochodząca z porównania z innymi ujmow ana jest jako czynnik równoważący' nadmiar niezadowolenia tam, gdzie w grę wchodzą możliwości złożonych, równoczesnych porównań: na przykład niezadowolenie żołnierzy stacjonujących poza USA, lecz nie biorących udziału w walce, wzmacniane prawdopodobnie na skutek porównania z sytuacją żołnierzy odbywających służbę w Stanach Zjednoczonych, jest jednocześnie łagodzone zadowoleniem, płynącym z.porównania własnego statusu ze statusem żołnierzy frontowych ^{2 3}.

Jak wyraźnie przyznają sami autorzy, „upośledzenie” jest w pojęciu względnego upośledzenia elementem ubocznym; znacznie istotniejszy jest nacisk położony na „względność” społecznych i psychologicznych doświadczeń. W tekście The American Soldier widać to tam, gdzie autorzy — wprowadzając pojęcie względnego upośledzenia — wskazują sa jego związek z takimi pojęciami socjologicznymi, jak „społeczny układ odniesienia”, „wzory oczekiwań” czy „definicje sytuacji” ²’. Wspólny tym pojęciom jest element względności, to znaczy standardy porównań przy ocenie własnej osoby.

Uwalniając pojęcie względnego upośledzenia od ograniczeń związanych z charakterem danych, który ch interpretacji miało pierwotnie służyć, możemy je rozszerzyć i powiązać z ogólniejszą teorią. Na razie wolno nam uznać względne upośledzenie za jedno z pojęć teorii grup odniesienia. Ponieważ zaś tekst The American Soldier przynosi nie tylko opisowe rozważania nad pojęciem względnego upośledzenia, lecz również i systematyczny materiał empiryczny, pojawia się możliwość dokładniejszego wyjaśnienia podstawowych

1

   S. A. Stcuffer et al. The American Soldier, t. 1, s. 208 - 209.

2

   Ibid., s. 173.

3

   Ibid., s. 125.