gatunki literackie010

i>0 (inlimkt Itlt'i\ickw

Irzne, w których ujawniają się zjawiska charakterystyczne dla kultury, w jakiej gatunek funkcjonuje. Wchodzą więc tu w grę tak czynniki o charakterze społecznym (np. ewolucje publiczności literackiej), jak przekształcanie się środków rozpowszechniania (np.

nik przekazywania ustnego i rozwój książki). Ewolucje gatunku bejmują bowiem nie tylko jego immanentne właściwości, także im keje, jakie pełni (czy pełnić może) w życiu społecznym. Są to [,resztą czynniki, które w wielu wypadkach nie dają się rozdzielić, zachodzą ścisłe związki między funkcją a strukturą; tradycyj-^Fstruktura gatunku predysponuje go do spełniania pewnych imkcji (np. oda jako forma poezji okolicznościowej), z kolei funkcje Oddziaływają na przekształcenia strukturalne. Historia danego gatunku nie zawsze jest historią ciągłą; czasem gatunek na długi czas 4l^je się martwy, by okazać po przerwie swą żywotność (gatunki Antyczne wprowadzone w obieg w okresie Renesansu są oczywiście orzykładem najwyrazistszym).

Następną dziedziną dociekań historycznych jest historia danego ^fctunku (lub zespołu gatunków) w danej literaturze. Jak już wspominaliśmy, gatunek z pewnego punktu widzenia jest zjawiskiem ijonadjęzykowym w tym sensie, że jego reguły realizują się niezależnie od tego, w jakim języku napisane zostały utwory, które go reprezentują (powieść jest rozpoznawana jako powieść niezależnie "i tego, czy napisana została po francusku, po hiszpańsku, czy po »olsku). Jednakże obok gatunków uniwersalnych czy prawie uniwersalnych istnieją takie, które funkcjonują tylko w danym języku, ,ędąc wytworami kultur lokalnych (np. liczne gatunki występujące

Mlezji trubadurów). Wówczas, gdy rozpatruje się gatunki w obrę-danej literatury, przedmiotem zainteresowań są jedne i drugie, dyż wspólnie składają się na pewien repertuar gatunkowy. W przy-adkach takich ów repertuar traktowany może być jako podsystem, torego swoistości ujawniają się zarówno wtedy, gdy się go analizujcie tle kultury literackiej danego społeczeństwa, jak i wówczas, viy się go porównuje z repertuarami gatunkowymi ukształtowanymi w innych literaturach (stąd wielkie znaczenie gatunków literac-ich dla literatury porównawczej). Swoistości danego repertuaru jego przekształceń ujawniają się wówczas, gdy analizuje się go • voh dwu perspektyw równocześnie*.

TYzecim wyodrębnionym przez nas terenem dociekań hist.orycz-h nad gatunkiem są repertuary gatunkowe ukształtowane lanej epoce - rozważane bądź w obrębie jednej literatury, bądź

wielu literatur. Tutaj przedmiotem analizy staje się to, jaką postać przyjęły poszczególne gatunki, jak kształtowały się relacje między nimi, jaka świadomość gatunkowa im towarzyszyła itp. Repertuar ów ujawnia się najpełniej, gdy mowa o epoce zamkniętej, takiej jak średniowiecze²⁰ czy renesans²⁷, formuje się on jednak także i w tych okresach, w których do gatunków nie przywiązywano większej wagi lub wręcz je negowano, można więc mówić o repertuarach gatunkowych romantyzmu czy ekspresjonizmu. Repertuary takie kształtują «ię bowiem i wówczas, gdy nie wiążą się z formułowanymi w danym czasie programami literackimi i z obowiązującą estetyką.

Osobny problem stanowi relacja: gatunek literacki — poszczególne dzieło literackie. Dzieło konkretne nigdy nie jest gatunkiem, nawet gdy wyróżnia się swoimi cechami indywidualnymi i nie daje się sprowadzić do żadnego z żywotnych w danym czasie gatunków; są to zjawiska należące do różnych porządków. Między dziełem a gatunkiem zachodzą jednak różnorakie relacje, nie sprowadzające się tylko do faktu, że dzieło realizuje reguły jakiegoś gatunku. Dzieło, gdy wprowadza nowe elementy i szeroko oddziaływa, może wpłynąć na kształtowanie się danego podsystemu gatunkowego, poszerzyć jego możliwości (tak np. Ulysscs Joyce’a poszerzył możliwości powieści). Niekiedy utwór poszczególny znajduje się u początku gatunku literackiego; dzieje się tak wówczas, gdy jego indywidualne właściwości zostają podjęte przez serię utworów i stają się swojego rodzaju normą. W literaturze polskiej Upadek Camusa (1956) stał się na przełomie łat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przedmiotem wielu naśladowań i kontynuacji, w konsekwencji czego uformował się gatunek określony jako monolog wypowiedziany²⁸. Kiedy rozważa się problem reakcji między dziełem poszczególnym a podsystemami gatunkowymi, trzeba podkreślić, że literacki akt mowy ma możliwości silniejszego na nie oddziaływania niż poszczególne wypowiedzenie na system językowy. W literaturze istnieje mniejszy dystans między tym co indywidualne a podsystemami niż w języku.

Zol) np. H. R. Jauss, LiUćntUn<■ mćdirenlc ct thćoric des gcnrcs, „Podaj u n" 1970. nr 1.

Zob. R. Oolio, The fiesnitrers o/ Kind. (leure ■ Theory iii fhe fhnaiss-.tnre, IW*rkoli-v 15)7.“} ora?. M. Boa u jo U r, (!cm/s nniorrsnm: Ir genre a hi rainissuncr, w: Lr (ienre (l)ir (iatiung) (jcurc. Cołlotfuc tnlcrnnfwntil (...). Strasburg 1980.

-^s ,M Olowiński, Nariue/n jako monolog in\‘/)uieird.rtaity < HMm). w 1'rttee teyhni :io, tum II.