SPOŁECZNA PSYCHOLOGIA PIĘTNA
Reakcje afektywne mogą odgrywać pierwszoplanową rolę, kiedy piętno dotyczy ludzi
0 oszpeconej twarzy lub inaczej „zdeformowanym ciele” (Siller i in., 1968; zob. także Jones i in., 1984). Tego rodzaju piętno z.reguły wywołuje przede wszystkim negatywną reakcję afektywną, która jest „prosta i prymitywna” (Jones i in., 1984, s. 226)
1 natychmiastową awersyjną reakcję behawioralną. Reakcje te mogą mieć genetyczne, ewolucyjne podstawy, pojawiają się bowiem w różnych kulturach (Douglas, 1966), we wczesnym stadium rozwoju (Jones i in., 1984) i u różnych gatunków (Hebb, Thompson, 1968; Wilson, 1975). Niemniej jednak czynniki poznawcze także odgrywają tu istotną (aczkolwiek drugorzędną) rolę. Te reakcje, choć przypuszczalnie uwarunkowane genetycznie, mogą ulec zmianie pod wpływem uczenia się i doświadczenia (np. w środowisku medycznym; zob. Jones i in., 1984). W dodatku, uświadomienie sobie społecznych i osobistych standardów może doprowadzić do pojawienia się całkowicie odmiennej emocji - współczucia. Tak więc - w efekcie poznawczych konsekwencji wyjściowej reakcji negatywnej - postawy wobec ludzi zdeformowanych fizycznie lub niepełnosprawnych mogą być silnie ambiwalentne (Katz, 1981).
Mimo że negatywne reakcje afektywne na ludzi fizycznie zdeformowanych lub niepełnosprawnych są wyjątkowo spontaniczne i silne, ogólnie ambiwalentne reakcje mogą dotyczyć również innych rodzajów piętna. Na przykład Katz (1981) sugeruje, w przypadku piętna rasy, istnienie paraleli pomiędzy reakcjami „normalsów” na ludzi ułomnych fizycznie i reakcjami wielu białych na czarnych. Wielu białych doświadcza początkowo w obecności czarnych niepokoju, dyskomfortu, strachu i niechęci (Kovel, 1970; Gaertner, Dovidio, 1986), Ich odruchowym zachowaniem jest unikanie. Niemniej u wielu białych rozwija się też współczucie dla czarnych. Współistnienie negatywnych i pozytywnych uczuć wobec czarnych jest typowe dla owej ambiwalencji, którą uznaje się hipotetycznie za główną cechę wielu form współczesnych postaw rasowych (patrz Dovidio, Gaertner, 1998).
O ile w pierwszych reakcjach na piętno o charakterze indywidualnym dominują czynniki afektywne, o tyle pierwsze reakcje na piętno o charakterze bardziej społecznym są „chłodniejsze” i bardziej racjonalne. Na przykład piętno grupowe jest często skojarzone z dobrze wyuczonymi, odruchowymi stereotypami. Te stereotypowe schematy, które mogą być spontanicznie dostępne, w znacznym stopniu wpływają na sposób kodowania, przechowywania i odzyskiwania informacji: „Schematy - raz uruchomione - wpływają na to, jak szybko postrzegamy, co zauważamy, jak interpretujemy to, co zauważamy, i co postrzegamy jako podobne, a co jako różne” (Fiske, Taylor, 1991, s. 122). Wpływają również na to, jak postrzegający zachowuje się wobec obiektu i ostatecznie na to, jak reaguje obiekt. W tego rodzaju sytuacjach afekt może być drugorzędny.
Związek między tożsamością osobistą-grupową a reakcjami afektywnymi-poznaw-czymi może być częsty, ale nie jest związkiem koniecznym. Na przykład reakcje emocjonalne (gniew, współczucie) na osobę chorą na AIDS (znamię w znacznym stopniu indywidualne) mogą w dużym stopniu zależeć od tego, gdzie postrzegający lokuje przyczynę choroby (np. zażywanie narkotyków, transfuzja krwi) - mowa tu więc o podstawowym rodzaju aktywności poznawczej (patrz Weiner, Perry, Magnusson, 1988). Jeśli chodzi o „indywidualne skazy charakteru”, przestępcy mogą
Piętno: wprowadzenie i zarys ogólny
35
wywoływać reakcje zarówno afektywne, jak i poznawcze: To, która z reakcji będzie dominować, zależy od rodzaju przestępstwa. Morderca będzie najczęściej wywoływać szczególnie silne negatywne reakcje o charakterze afektywnym (strach, gniew, wstręt) i niechęć; atrybucje i stereotypy mogą tu być drugorzędne. Natomiast w przypadku malwersanta może się najpierw pojawić stereotypowe skojarzenie z „przestępcami w białych kołnierzykach”; reakcja afektywna będzie przypuszczalnie słabsza i mniej negatywna. Niemniej jednak stereotypy mogą rodzić dalsze reakcje afektywne. Aktywacja stereotypów może otworzyć dostęp do innych informacji afektywnych (Fiske, 1982; Fiske i in., 1982; Fiske, Pavelchak, 1986). Reakcje afektywne obejmują: „cały wachlarz preferencji ocen, nastrojów i emocji” (Fiske i Taylor, 1991, s. 410).
Podsumowując: piętnowanie wiąże się z reakcjami afektywnymi, poznawczymi i behawioralnymi. Mogą się one pojawiać w różnej kolejności, a ich skutki nie muszą być od siebie niezależne. Na przykład, pierwsze reakcje mogą mieć charakter afektywnyj ale późniejsze reakcje poznawcze mogą je złagodzić, zmodyfikować lub usprawiedliwić, wywołując czasami odmienne emocje, a w rezultacie - psychologiczną ambiwalencję. Alternatywnie jako pierwsza może pojawić ąię aktywność poznawcza (np. atrybucje); wynik procesu atrybucyjnego determinuje następnie reakcję afektywną (np. współczucie lub wstręt), która ostatecznie motywuje działanie. Naszym zdaniem to, który typ reakcji jest pierwszy lub najważniejszy, uzależnione jest od typu piętna, kontekstu, w jakim dochodzi do napiętnowania, różnic indywidualnych w sferze doświadczeń, przekonań, wartości, celów i ról.
Ogólnie rzecz biorąc sądzimy, że przedstawiony tu w zarysie trójwymiarowy model ma trzy zasadnicze zalety. Po pierwsze, może wskazywać na związki z podstawowymi procesami, które są przedmiotem zainteresowania psychologii społecznej - na przykład ze stereotypizowaniem, uprzedzeniami, poczuciem zagrożenia i radzeniem sobie. Na badania dotyczące piętna można więc spojrzeć nie tylko z punktu widzenia ich unikalnego wkładu w rozumienie tego właśnie zjawiska, ale także z perspektywy wkładu w poznanie ogólniejszych procesów psychologicznych. Po drugie, model ten umożliwia porządkowanie i integrowanie badań. Na przykład, badania nad piętnem i stereotypami skupiają się w znacznym stopniu na spostrzeżeniach podmiotu postrzegającego, na reakcjach poznawczych i na piętnie grupowym. Badania nad reakcjami na oszpecenia twarzy skupiają się zarówno na reakcjach podmiotów postrzegających (reakcjach zazwyczaj afektywnych, pojawiających Się na poziomie indywidualnym), jak i na reakcjach przystosowawczych obiektów (reakcjach zarówno poznawczych, jak i afektywnych, także na indywidualnej tożsamości; zob. Lefebre i Munro, 1986). Sporządzenie mapy obszarów dobrze poznanych empirycznie i teoretycznie może także dopomóc w identyfikacji obszarów niedostatecznie zbadanych i zbyt słabo rozpoznanych. Po trzecie, analizowanie zjawiska piętnowania na wielu wymiarach może skłonić do położenia większego nacisku na złożone i dynamiczne związki między piętnującymi i napiętnowanymi.