IMG714

76 III. Morfologia przedstawienia teatralnej

same w sobie znakami być nie muszą, charakteru znakowego. Przestrzeń sceniczna staje się znakiem ikonicznym jakiejś przestrzeni społecznej lub społeczno-kulturowej, choć zarazem nie przestaje być przestrzenią |||||| struowaną zgodnie z pewną estetyką jako obraz mogący mieć samodzielną wartość. Przedstawienie teatralne można więc rozpatrywać jednocześnie jako proces estetyczny i jako wydarzenie społeczne.

Teatr jest szczególnym, zinstytucjonalizowanym zjawiskiem kulturowo--społecznym, w którym zachowania społeczne, a także wytwory tych za? chowań przekazywane są podczas bezpośredniej interakcji. Interakcja sceniczna w relacji aktor — aktor i zarazem postać — postać budowaną jest więc w taki sposób, by umożliwić zawiązanie relacji twórca przedstawienia — odbiorca. W teatrze ze względu na jego kolektywny charafiSB odgrywa się pewne zachowania społeczne; robi się to również po to, by „wpłynąć na rzeczywiste zachowania społeczne; stwarza się pozory?!™ działywania społecznego w celu uzyskania faktycznego oddziaływana w innej relacji” (Swiontek 2003b: 209). O sposobie odniesienia pozorn«| interakcji społecznej ukazanej w przedstawieniu „wobec rzeczywistych układów, zachowań społecznych i modeli tych zachowań” decyduje^kilka czynników: rodzaj uprawianego teatru (np. dydaktyczny teatr Brechta, teatr propagandowy), miejsce i rola teatru w życiu zbiorowości {teatr jako

Konwencja [...] stanowi platformę porozumienia między ludźmi teatru a publicznością teatralną co do artystycznego współtworzenia dzieła scenicznego. Jest ona w teatrze nowożytnym substytutem rytuału w formach prateatralnych. W tych ostatnich rytuał spełniał rolę czynnika inicjującego wspólnotę doznań, przeżyć i zachowań; każdy akt inicjacji powodował zjawisko współ-porozumienia i współuczestnictwa w obrzędzie. Rytuał stanowił tutaj sferę mediacyjną, umożliwiającą wytworzenie się więzi jednoczącej jego uczestników. W teatrze nowożytnym sferą mediacyjną o podobnej funkcji jest konwencja.

Świontek 2003b: 213

agora, miejsce ujawniania społecznych emocji, rozrywki^; itp.), poetyka przedstawienia (realizm a symbolizm), zasady gatunkowe (np. dramat poważny a komedia czy fa||$ sa). Generalnie jednak zasady regulujące to odniesienie, określające formy znakowania rzeczywistości, są zależne od konwencji. Konwencja to inaczej umowa, która zakłada, że obie strony ■—twórcy i widzowie — będą uczesał niczyć w procesie nadawania rzeczom i ludziom innego znaczenia niż to, jakie mają w realnym świecie. i Konwencja teatralna to zatem historycznie uwarunkowane reguły określające sposób konstruowania znaku teatralnego oraz jego relacje z szeroko rozumianą rzeczywistością. Przy czym, jak zaznacza Swiontek, działania implikowane przez te reguły nie sprowadzają się do korzystania

z możliwości stylistycznych teatru czy umiejętności aktora, ale obejmują także świadome modelowanie rzeczywistości przedstawionej i to tak, aby stała się ona obrazem modelu świata ukrytego w strukturze świadomości społecznej, a wpisanego w przyswajane przez teatr systemy semiotyczne. Należy też pamiętać — co dobrze pokazała już niegdyś Elizabeth Burns — że konwencje teatralne, służące stworzeniu świata scenicznego jako znaku (odwzorowania) świata rzeczywistego, zawsze są ściśle skorelowane z konwencjami społeczno-kulturowymi, funkcjonującymi w rzeczywistości pozateatralnej (Burns 1976a; —► Teatr wśród społecznych i artystycznych praktyk per for maty wnych). Są to normy regulujące ludzkie zachowania oraz układy i relacje interpersonalne, konwencje obyczajowe, zachowania w sferze działalności publicznej, kulturowej, religijnej itp. (—* Antropologia widowisk — antropologia teatru).

W świetle tak rozumianej konwencji wyraźnie widać, że spektakl teatralny nigdy nie jest „prostym” odzwierciedleniem rzeczywistości. Jedynie teatr iluzji pragnie wywołać pozór niezamąconej niczym prawdy, aby jak najdalej posunąć podobieństwo do „rzeczywistości” społeczno-ekonomicznego świata, w którym żyje widz. Faktycznie jednak wszelkie znane z historii teatru dążenia w kierunku mimetyzmu i iluzjonizmu polegały tylko na stwarzaniu nowych konwencji teatralnych, na poszukiwaniu odmiennych, odpowiednich i skutecznych w danym czasie sposobów reprezentowania rzeczywistości. Każda epoka kształtowała właściwe sobie formy i środki tej reprezentacji, umożliwiając dzięki temu rozwój nowych konwencji teatralnych. W istocie również zabiegi zmierzające do ujawnienia przed widzem przyjętej w przedstawieniu konwencji mają na celu przywołanie wstępnej umowy, jaką widz zawiera z teatrem co do nierzeczywistego charakteru teatralnej rzeczywistości. Jako otwarta demaskacja tej umowy strategie te są środkiem uwydatniającym i wzmacniającym kontakt z publicznością.

5. Postać teatralna

Aktor tworzący postać, podobnie jak widz, stanowi warunek niezbędny i konieczny zaistnienia sztuki teatru, zwłaszcza teatru dramatycznego. Wszystkie elementy składające się na przedstawienie teatralne mogą hyc (przynajmniej potencjalnie) wymienne, ale tym, co zawsze pozostąje, co w sensie najbardziej podstawowym tworzy sytuację teatralną, jest określona relacja między aktorem i widzem. A więc bezpośredni dwustronny związek między aktorami a publicznością, polegający na prezentacji i odbiorze działań udanych, fikcyjnych, oraz zachodzący w określonym przez