Magazyn68401

780

LUDNOŚĆ

Dalszym wyrazem przystosowania do warunków jest zastępowanie jednych artykułów przez inne, równorzędne albo pokrewne; istotnym czynnikiem, umożliwiającym zastąpienie, będzie rozwój techniki. Zamiana taka równocześnie łączy się zazwyczaj ze zmianą przyzwyczajeń życiowych ludności. Zmiana przyzwyczajeń życiowych może być równoznaczna z obniżeniem stopy życiowej, ale nie jest to konieczne, o ile artykuły zastępcze są równowartościowe w stosunku do artykułów dawniej używanych. Jeżeli jednak przeludnienie dojdzie do bardzo wysokiego natężenia, wszystkie środki okażą się niewy starczające i musi nastąpić obniżenie stopy życiowej. Możemy wtedy mówić o przeludnieniu bezwzględnem. Przeludnieniem względnem natomiast nazwiemy taką sytuację, w której przez udoskonalenie techniki, zmianę ustroju społeczno-gospodarczego, lub zmianę przyzwyczajeń życiowych można osiągnąć zachowanie poziomu życiowego mimo rosnącego zaludnienia. O ile mamy do czynienia z przeludnieniem bezwzględnem. obniżenie stopy życiowej może dojść do takiego stopnia, że wogóle uniemożliwi normalne bytowanie człowieka (zejście poniżej minimum egzystencji); byłoby to przeludnienie ostateczne w znaczeniu, które miał na myśli Malthus.

O ile chodzi o obszar, wchodzący w krąg wymiany międzynarodowej, zasadniczo stwierdzenia powyższe pozostają w mocy, ale sprawa komplikuje się pod wielu względami. Możliwości zaludnienia rozszerzają się wówczas, gdyż produkty, których brak daje się we znaki, mogą być uzupełniane drogą wymiany. Całkowicie swobodna wymiana międzynarodowa sprawiłaby, że za sadniczo zagadnienie przeludnienia na określonym obszarze przestałoby istnieć — z zastrzeżeniami, o których mowa będzie niżej: istniałoby tylko zagadnienie przeludnienia ziemi jako całości. Jednakże tego rodzaju swoboda wymiany ograniczona jest z jednej strony przez poziom techniki (głównie chodzi o trudności komunikacyjne), z drugiej strony przez polityczny system międzynarodowy. Ten drugi wzgląd jest w chwili obecnej bez porównania istotniejszy od pierwszego. To też jedną z dróg prowadzących do złagodzenia skutków przeludnienia może być zmiana systemu politycznego międzynarodowego. Swoboda ruchów międzynarodowych daje jeszcze jedną możność złagodzenia przeludnienia w postaci wędrówek międzynarodowych. Możliwości tych wędrówek są jednak ograniczone nietylko względami na system polityczny, ale również względami na różnego rodzaju hamulce natury psychicznej.

Powyższe rozważania dotyczą przeludnienia na większym obszarze traktowanym jako całość, np. na obszarze określonego państwa. Może jednak istnieć również przelud nienie, które nazwiemy częściowem, w obrębie pewnych części tego obszaru. Pod względem terytorjalnym mogą być w państwie tereny przeludnione obok innych, gdzie lud ność jest zbyt rzadka. Ale może być również przeludnienie w pewnych grupach społecznych, zwłaszcza w grupach zawodowych, gdy w innych tegc przeludnienia niema. Zdarza się np., że istnieje przeludnienie w rolnictwie, gdy niema tego przeludnienia w innych grupach zawodowych, albo odwrotnie, brak ludzi w rolnictwie przy nadmiarze ich w zawodach pozarolniczych. Zasadniczo wyrównanie takiego przeludnienia częściowego w obrębie państwa jest łatwiejsze, aniżeli wyrównanie międzynarodowe. Może tu jednak zajść potrzeba celowej ingerencji w istniejące stosunki, gdyż automatyczne wyrównanie rzadko kiedy działa dostatecznie sprawnie; czasem wręcz przeciwne czynniki automatyczne, zamiast działać wyrównawczo, mogą potęgować istniejące nierówności (większy przyrost naturalny ludności w okręgach lub grupach społecznych już przeludnionych, niż w innych okręgach lub grupach, dążność do przerzucania się do pewnych zawodów, które z tych czy innych względów traktowane są jako uprzywiljowa-ne itp.).

Z powyższych rozważań wynika m. in._f że przeludnienie bezpośrednio nie jest związane z gęstością zaludnienia. Ze względu na różnice obfitości zasobów rozporządzalnych na danem terytorjum, poziomu techniki, ustrojów społeczno-gospodarczych, mogą istnieć obszary przeludnione o bardzo słabej gęstości zaludnienia i obszary nieprzelud-nione, a zaludnione bardzo gęsto. Zwłaszcza uwydatnia się to przy uwzględnieniu powiązania międzynarodowego. Państwa intensywnie uczestniczące w wymianie mię-rodowej, nie będąc przeludnione, mogą osiągnąć niezwykle wysoki poziom gęstości zaludnienia. W obrębie poszczególnych państw różnice gęstości zaludnienia jeszcze bardziej są niezależne od zagadnienia przeludnienia. W państwach