Obraz40 (4)

• Ziemiańskie opozycje ■

checkich. Jeśli jednak z nich korzystali, czynili to wbrew ideologii ziemiańskiej, paktującej nieodmiennie zawód żołnierza jako niebezpieczna: i sprzggZHV ż"dażemem do umiaru.

Wspomniano już o antymiiitaryzmie szlacheckim przy omawianiu „szczęśliwości ziemiańskiej”, przytaczając „antybohater-ską” wypowiedź Hieronima Morsztyna. Podobnych deklaracji cytować by można więcej, jednak szczególnie interesująca wydaje się wypowiedź nietypowa, bo wychodząca z ust żołnierza osiadającego na roli, mianowicie Votum Zbigniewa Morsztyna. Bardzo gorzkie, noszące piętno osobistego doświadczenia refleksje nad nędzą żołnierskiego żywota, apokaliptyczne opisy bitew, obraz krzywd wyrządzanych chłopom — stanowią tło dla decyzji powrotu na wieś, do ziemiańskich zajęć. Morsztyn z perspektywy swych przeżyć może bez wahań rozstrzygnąć wszelkie wątpliwości co do moralnej oceny tego wyboru:

Frąwdać, że żywot zda się być przystojny Służyć żołnierską i pilnować wojny,

Miłej ojczyźnie z własnej krwie ofiary Przynosić w dary.

Ale to jab}ko sodomskiej krainy Z wierzchu pozorne, a wewnątrz perzyny I szczyty popiół, że kto go skosztuje,

Prędko wypluje.

(w. 41-48)

W porównaniu z tym żywot ziemiański jawi się autorowi jako stan szczęścia i radości, w którym można Jbyć sobie wolnym, nie sluzggTfikomu” (w. 55). Jeżeli jednalc opis żołnierskiej doli wzbu-dza zaufanie "swym autentyzmem, to program wiejskiego szczęścia uznaje sam Morsztyn za czysto na razie teoretyczny:

Prawdać, że mi się jeszcze nie dostało Gospodarować, tylko się widziało,

Kiedyśmy na włość z chorągwią chodzili,

. Co też robili.

(w. 57-60)

Stosunek szczęśliwego ziemianina do dworu i życia dworskiego jest wyrazem najistotniejszego przeciwieństwa stanowego, odgrywającego zasadniczą rolę w kształtowaniu ideologii szlachec-ko-ziemiańskiej. Wywodzi się ono od Horacego i Wergiliusza, ale rozwinięte zostało samodzielnie i w sposób znaczący. Antydwor-ski charakter owej ideologii odpowiada najlepiej antagonizmom szlachecko-magnackim zarówno w wieku XVI, jak i XVII. Ideały ziemiańskie kształtowały się w wyraźnej opozycji do życia dworskiego.

45