P1011905

dlatego, Że „nadają się do jedzenia”, lecz dlatego, że „nadaj ą się do myślenia”, żaden czynnik utylitarny nie decyduje o wyborze totemu. Totemizm jest więc nie tylko formą ochrony przyrody przez nadanie jej sakralnego wymiaru, ale także przede wszystkim metodą myślenia i sposobem porządkowania zjawisk zewnętrznego świata. „Klasyfikujemy. ponieważ życie w świecie, w którym nic nie jest takie same, byłoby nie do zniesienia"¹. Wierzenia totemiczne są próbą przeprowadzenia analogii między światem społecznym a światem natury, pomiędzy gatunkami zwierzęcymi a grupami społecznymi, którym człowiek pierwotny chce się przeciwstawiać. „Że pewien klan uważany jest za takie czy inne zwierzę - to jeszcze nic nam nie mówi. O wiele bardziej pouczające jest to, że dwa klany stanowią dwa gatunki w znaczeniu biologicznym... nada się wówczas jednemu z nich imię pewnego zwierzęcia, a drugiemu imię innego. Każde z tych oznaczeń jest tylko nazwą, razem stanowią twierdzenie - mówią, że te dwa klany są innej krwi”². Zatem totemiczne zwierzęce etykiety oznaczają po prostu stwierdzenie: tak jak zwierzęta dzielą się na gatunki czy klasy, tak też i ludzie różnią się między sobą przynależnością do klanów.

Lćvi-Strauss podaje w swojej Myśli nieoswojonej mit Joruba, który stanowi podsumowanie idei totemicznej i zasad reglamentacji pokarmu i żon. Według Joruba każdy człowiek musi mieć określone swoje orisza czyli bóstwo, przedmiot kultu, który wchodzi w skład ewaw czyli przypisanego stosunku do innych, określone zakazy dotyczące spożywania zwierzęcia, rośliny, ‘wróżby’ (czyli szczura/ryby lub węża lub ptaka). Nie wolno poślubiać kobiety o tym samym orisza.

Syn dziedziczy po ojcu orisza. Po matce dziedziczy zwierzęcy ewaw, po babce roślinny, po prababce ‘wróżbę’. Po czterech pokoleniach kapłan zmienia nowo narodzonemu dziecku orisza. Dzieje się tak, jak tłumaczy mit, gdyż pierwotnie plemię dzieliło się na sześć grup ludzi: rybaków, ‘wróżby’, myśliwych, zwierzęta, rolników, rośliny. Początkowo w każdej grupie związki były kazirodcze, a zatem nie tylko kobiety ale i pożywienie było jednostajne (ten sam wyraz języka joruba oznacza małżeństwo, posiłek, wygraną, zasługę). Jedzenie to (i kobiety) znudziło się synom i wszczęli wojny, zdobywając produkty i kobiety innych grup. Ponieważ wywołało to chaos i dalej tak trwać nie mogło, zwołano wielką naradę i rodziny zgodziły się wymieniać swe córki, powierzając kapłanom troskę o uniknięcie pomieszania i nieporządków. Uznano, że kobieta po zawarciu małżeństwa w dalszym ciągu oddaje cześć swojemu orisza, ale nie przekazuje go dzieciom. Odtąd ewaw każdego osobnika składało się z jednego orisza, jednej ‘wróżby’, jednego zwierzęcia i jednej rośliny. Zapewniło to różnorodność i zmienność. Jak twierdzi Lćvi-Strauss: „Joruba umieli lepiej niż etnologowie uwydatnić ducha instytucji i zasad, które w ich społeczeństwie, jak i w wielu innych, wykazują charakter czysto intelektualny i z góry przemyślany”³.

Pierwotnego totemizmu nie należy więc traktować jako religii „pierwotnej”, lecz jako wyraz obecnej we wszystkich kulturach tendencji klasyfikacyjnych. W tym ujęciu w drodze ewolucji idea „pokrewieństwa” stopniowo obrastała w obrzędy magiczne i wyobrażenia animistyczne, i dopiero wtedy stawała się nierozerwalnie związana z religią.

Totemiczne zakazy tabu i wiara w przodków totemicznych są wtórne i późniejsze. Jednak łatwo zauważyć, że znaczenie tych, a nie innych zwierząt jako operatorów totemicznych podziałów jest nadane przez mit⁴. Co za tym idzie, totemizm nie jest jedynie porządkiem kognitywnym i ma też swoją „mistyczną” stronę w postaci choćby idei porządku jako waloryzowanego pozytywnie idealnego wzorca życia.

Wskazówki bibliograficzne:

-    J. McLennan, On the Worship of Animals and Plants, „Forthnighty Review” 1869-1870;

-    A. Lang, The Secret ofofthe Totem, London 1903; - W. H. R. Rivers, Totemism in Polynesia and Melanesia, „Journal of Royal Anthropological Institute" 1909, vol. 39; - A. van Gennep, Litatactuel dii probleme totemiąue, 1911;- A. Gol den we i ser, Totemism; An Essay on Religion and Society, [w:] V. F. CaWerton [ed.], The Making of Man; An Outline on Religion and Society, New York 1931, s. 362-392;-A. P. E1 k i n, Studies in Australian Totemism; the Naturę ofAustralian Totemism, „Oceania” 1933-1934, vol. 4, nr 2; -W. E. Harney, Ritual and Behaviour at Ayers Rock, „Oceania” 1960, nr 1; - Ch. P. M o u n t f o r d, Brown Men and Red Sand, Joumeys in Wild Australia, 1962; - J. G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1962 i późn.; - C. Lćvi-Strauss, Totemizm, Warszawa 1969; - S. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969; -C. Lćvi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1970; - G. van der Lee u w, Fenomenologia religii, Warszawa 1979; - B. Malinowski, Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego, [w:] Dzieła, t. 1, Warszawa 1984; -E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990; - Z. Freud, Totem i tabu. Warszawa 1993; - A. Szyj e wski, Religie Australii, Kraków 1998.

129

1

   S. A Tyler. Wprowadzenie do metod antropologii kognitywnej, [w:] Amerykańska antropologia kognitywna - poznanie, jeżyk, klasyfikacja i kultura, red. M. Buchowski, Warszawa 1993, s. 31.

2

   C. Lćvi-Strauił. Totemizm..., s. 125.

3

»C. Lć vl -S trau ss, MyH nieoswojona..,, s. 202.

4

Por. krytykę Lćvi-Straussa w: P. Worsley, Groote Eylandt Totemism and Le Totemisme aujourd'hui, [w:] E. Leach [ed.J, The Strucmml Snuty of Myth and Totemism, London-New York-Toronto 1968, s. 141-160.