P1260064

klasztornej. Wielki kościół katedralny podzielony został mniej więcej na dwie równo części: wschodnią dla kleru, zachodnią zaś dla wiernych. Przebudowa chóru w Laon jest oznaką utrwalania się tej tendencji. W architekturze cysterskiej potrzeba taka nie występowała, nąjdalej zaawansowane komplikacje części wschodniej nie wymagały jej wydłużania. I tu znów wyjątek stanowią cysterskie kościoły angielskie, gdzie pod wpływem miejscowej architektury zarówno zakonnej, jak i katedralnej, nastąpiło silne wydłużenie trójnawowych prostokątnych chórów. Na kontynencie pojawienie się tak silnie wydłużonych chórów w kościołach cysterskich bywa nąjczęściej interpretowane jako wpływ architektury angielskich cystersów³³.

W przywoływanej we wcześniejszej literaturze grupie cysterskich kościołów w Ebrach, Walken-ried i Riddagshausen, które miały inspirować program chóru katedry wrocławskiej, długość chóru wynosi w zasadzie półtora kwadratowego przęsła, tzn. ściany naw bocznych chóru otwierają się na sanktuarium trzema arkadami, we Wrocławiu zaś sześcioma. Długość więc wrocławskiego chóru wynika z rozwoju architektury katedralnej, a nie cysterskiej.

Zwolennicy cysterskich początków katedry wrocławskiej uznali wzniesienie wież nad skrajnymi

29. Wrocław. Katedra. Nawa południowa obejścia chóru po uiiazczeniu sklepioó w roku 1946. Widoczne tuki oporowe

wschodnimi przęsłami za wyraźne zerwanie z tradycją cysterską i przełamanie ascetycznego układu. Nie jest to jednak dowolne przekształcenie schematu cysterskiego przez dodanie elementów z nim niezgodnych. Przesunięcie wież na wschodni skrąj kościoła nastąpiło - jak się wydąje - na skutek usunięcia transeptu, który dotąd nąjczęściej był, obok fasady zachodniej, miejscem skupiającym układy wieżowe. W rozwoju katedry gotyckiej dopiero przy budowie katedry w Amiens zrezygnowano z formy wielowieżowej na rzecz dwu wież tylko w fasadzie zachodniej. W okresie wcześniejszym wzbogacano bryłę katedry układami wielowieżo-wymi, czego dobrymi przykładami są katedry w Tournai, Laon, ale także i klasyczne w Chartres i Reims. W katedrze w Tournai, inaczej aniżeli to było w epoce romańskiej, zauważa się tendencję do odsunięcia wież od rejonu skrzyżowania na końce transeptu. Ponieważ ramiona transeptu w Tournai są zakończone półkolistym obejściem, w naturalny wobec tego sposób wieże zostały posadowione na skrajnych przęsłach naw bocznych transeptu przed wyprowadzeniem półkolistego obejścia. Z kolei w Laon ramiona trójnawowego transeptu zakończone zostały prostokątnym obejściem, wobec czego wieże umieszczone zostały na przęsłach narożnych. Do pełnej wysokości zostały doprowadzone tylko wieże wschodnie. W sensie przestrzennym rozwiązanie wieżowej kompozycji transeptu katedry w Laon zdaje się być najbliższe wrocławskiemu. Dodawanie po dwie wieże trójnawowym bez-obejściowym już transeptom katedralnym czyni je podobnymi, także ze względu na wielkie portalowe kompozycje, do fasad zachodnich. Tak zaplanowane były fasady transeptowe katedr w Chartres i Reims. Szczególnie bogaty program wieżowy prezentuje katedra w Chartres. Do dwu wież zachodnich dodać trzeba po dwie wieże w obu fasadach transeptowych i dodatkowo jeszcze dwie wieże posadowione na skrajnych wschodnich przęsłach zewnętrznej nawy chóru, tuż u nasady obejścia. Z takiej tradycji skorzystali też zapewne twórcy katedry wrocławskiej. Przesunięcie wież na wschodni skraj kościoła było wobec tego wynikiem współdziałania dwóch czynników: rezygnacji z transeptu, który jest niejako naturalnym skupieniem kompozycji wieżowych oraz skorzystania z tendencji, która w architekturze katedralnej doprowadziła do odsunięcia wież od centrum czyli skrzyżowania i akcentowania skrajnych rejonów kościoła.

Brak transeptu powodował, że usytuowanym na wschodnim skraju dwom wieżom odpowiadać mogły jedynie wieże w fasadzie zachodniej, które też w trakcie realizacji korpusu zostały wprowadzone. Powstały w ten sposób układ bipolarny wywodzi się z nieco innej tradycji aniżeli wielowieżowe bryły wczesnogotyckich i klasycznych katedr francu-

¹