PICT6314

234 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAN PEDAGOGICZNYCH

głównie o poprawności dokonanych spostrzeżeń, ich rejestracji i interpretacji, w czym wydaje się niezastąpiony. I na tym polega jego przemożna moc. Słabością zaś jego - co nie pozostaje na ogół bez wpływu na wiarygodność prowadzonej przez niego obserwacji - jest to, że może on nie tylko postrzegać nieadekwatnie z celem badawczym, lecz także błędnie wyciągać wnioski ze zgromadzonych danych obserwacyjnych (F. N. Ker-Iinger, 1986, s. 487 i n.).

W metodologii badań pedagogicznych - podobnie jak w wypadku badań psychologicznych - mówi się o różnych rodzajach obserwacji (por. A. Janowski, 1985, s. 168-178; W. Zaczyński, 1995, s. 70; B. Źechowska, 1990, s. 13-17) i przyjmuje zarazem różne kryteria jej podziału. Wymienia się m.in. takie kryteria, jak: 1) treść obserwacji, 2) liczba obserwowanych osób, 3) liczba obserwatorów i typ ich kontaktów z osobami obserwowanymi, 4) czas prowadzonej obserwaqi, 5) aktywność obserwatora, 6) uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych (A. Janowski, 1985, s. 165-167). W zależności od przyjętego kryterium rozróżnia się obserwacjęfczęściową (tematyczną) i całościową (1), jednostkową i grupową (2), bezpośrednią (uczestniczącą)¹⁵ i pośrednią (3), ciągłą i nieciągłą (4), czynną (kontrolowaną) i bierną (5), swobodną (luźną, otwartą) i ściśle zaprogramowaną (6).

Każda z wyróżnionych obserwacji wymaga pewnego uszczegółowienia czy - inaczej mówiąc - skonkretyzowania, zwłaszcza pod względem sposobu gromadzenia danych obserwacyjnych. Mówi się wtedy raczej o technikach niż metodach obserwacji. Zdaję sobie sprawę, że granice między rozumianymi w ten sposób metodami i technikami obserwacji są dość płynne. Niemniej sugerują konieczność bliższego konkretyzowania stosowanej w badaniach pedagogicznych obserwacji. Dzięki temu może ona lepiej poniekąd spełnić stawiane jej wymagania metodologiczne. Po prostu przypomina obserwatorowi o konieczności wnikliwego zastanowienia się także nad sposobami gromadzenia danych obserwacyjnych.

¹⁵ Obserwacja uczestnicząca jest szczególną odmianą obserwacji bezpośredniej. Polega ona na obserwowaniu niejako od wewnątrz, tj. w sytuacji, w której obserwator w czasie badań przejmuje na siebie rolę rzeczywistego członka obserwowanej przez niego grupy, zbiorowości (por. B. Źechowska, 1990, s. 13 i n.).

Obserwacja zaprogramowana i jej techniki

Najbardziej przydatna w badaniach pedagogicznych jest obserwacja ściśle zaprogramowana, nazywana często obserwacją skategoryzowaną ze względu na przewidywane z góry kryteria zachowań objęte taką obserwacją. Poza tym, że jest celowa, planowa, dokładna i obiektywna, przysługuje jej cecha selektywności, tzn. stosując ją, podchodzi się wybiórczo do obserwowanego zjawiska, a w szczególności do tych jego właściwości, które wydają się istotne z punktu widzenia podjętych badań.

Umownie można przyjąć, że podporządkowanymi technikami obserwacji z góry zaprogramowanej są m.in. - tzw. technika obserwacji skategoryzowanej i technika próbek czasowych.

Technika obserwacji skategoryzowanej jest niemal tożsama z metodą obserwacji o takiej samej co tamta nazwie. Jest tylko - w odróżnieniu od niej - bardziej wystandaryzowana. Przede wszystkim pozwala uzyskać materiał nadający się do jego precyzyjnego opracowania statystycznego. W tym celu wymaga ona starannego skonkretyzowania przedmiotu badań, w tym szczególnie dokładnego sformułowania poszczególnych kategorii obserwowanych zachowań. Zestawy takich kategorii, nazywanych schedułą obserwacyjną, wytyczają kierunek dokonywanych postrzeżeń oraz umożliwiają rejestrowanie liczebności i stopnia nasilenia poszczególnych przejawów zachowań u osób obserwowanych.

Technika próbek czasowych różni się od techniki obserwacji skategoryzowanej jedynie tym, że za jej pomocą rejestruje się określone cechy (kategorie) zachowań w ściśle określonym czasie, np. w każdy wtorek i czwartek podczas spotkań pozalekcyjnych lub na jednej lekcji podzielonej na 5-minutowe jednostki czasowe. Najczęściej jednak w ramach techniki próbek czasowych dokonuje się obserwacji w stosunkowo równych odstępach czasu, tj. po następujących po sobie przerwach. Wówczas jest ona jednocześnie uszczegółowieniem wspomnianej wcześniej obserwaqi nieciągłej.

Obserwacja swobodna i jej techniki

Użyteczna w badaniach pedagogicznych jest także obserwacja swobodna, czyli nieskategoryzowana. Tutaj nie wyodrębnia się poszczególnych kategorii zachowań osób obserwowanych. Przedmiot badań traktuje się elastycznie, a dokonany za jej pomocą zapis zgromadzonych danych umożliwia ich opis i analizę nie tyle w ujęciu ilościowym, co jakościowym. Obserwacja ta ma do spełnienia szczególną rolę we wstępnej fazie badań.