pic 11 06 012631

294

295

zdarzeń z trzema lub więcej argumentami są zbyt złożone, aby mogły stanowić wygodny punkt wyjścia dla analizy kontrastywnej. Semantyczna kontrastowość wyrażeń argumentowych uwidacznia się najlepiej w dwuargumentowych stwierdzeniach odnoszących się do zdarzeń: Zbadajmy więc następujące opisy zdarzeń:

LUBOMIR DOLEŻEL.

tywem śmierci naturalnej a motywem śmierci gwałtownej (morderstwa lub samobójstwa).

Działanie charakteryzuje się zawyczaj jako zmianę stanu wywołana intencjonalnie i w jakimś celu przez ożywioną (ludzką) jednostkę (lub grupę jednostek), nazywaną agensem. Proces natomiast to nieintencjo-nalna i pozbawiona celu zmiana stanu wywołana przez siłę nieożywioną (np. naturalną). Jednakże dokładniejsza analiza pojęcia agensa wykazuje, że takie własności jak „intencja”, „cel”, „ożywioność” są wprawdzie < kryteriami koniecznymi, ale nie wystarczającymi¹⁸.

Chciałbym tu przedstawić pokrótce inne ujęcie tego zagadnienia, oparte na badaniu semantycznych reprezentacji opisów zdarzeń. Oczy-' wiście opozycji „działanie—proces” nie można ustanowić, analizując jedynie predykat opisu zdarzenia; ten sam predykat może bowiem oznaczać albo działanie, albo proces, zależnie od okoliczności: okno może np. zostać otwarte przez Billa (działanie Billa) lub przez wiatr (proces naturalny). Formalnych kryteriów określenia zdarzenia musimy zatem szukać w części argumentowej reprezentacji zdarzeń. Mówiąc ściślej, problem polega na sformułowaniu takich kryteriów, które rozróżniałyby argumenty-agensów od argumentów-nieagensów.

W badaniu tekstów narracyjnych mamy do czynienia z ograniczoną liczbą argumentów; dla każdego tekstu da się ustalić pewien zamknięty zbiór argumentów narracyjnych. W takim wypadku problem agensa można, jak sądzimy, rozwiązać poprzez semantyczną analizę kontrastyw-ną, tj. badając, jak poszczególne argumenty danego zbioru „zachowują się wobec siebie nawzajem w opisach zdarzeń. Artykuł ten nie przynoś: jednak żadnych rozstrzygnięć ostatecznych; rozstrzygnięć takich nie należy oczekiwać, dopóki nie stworzy się pełnej i systematycznej semantyki opisów zdarzeń ¹⁹.

W wypadku jednoargumentowych opisów zdarzeń, takich jak „J^aI! zapalił papierosa , „Jan spał”, nie można przeprowadzić kontrastywne, analizy wyrażeń argumentowych — i to zapewne jest przyczyną znacz nej chwiejności w interpretowaniu takich zdarzeń²⁰. Natomiast opis)'

_R " V^aVidSOn’ ^Aoencv■ ^W: R- Binkley i inni (eds.), Agent, Action ^ 1» ć ^^0r0nt0’ University of Toronto Press, 1971, s. 3—25.

ądzę, ze semantyka opisów zdarzeń będzie się rozwijać zgodnie z tradycją „strueture actantieHe” L. Tesniere’a (Elements de syntaxe structurale. W

r e’T (op^C cit^ri    ^gramatyki ..głębokiego przypadka [deep case]” ^Fill®°

pewneeo uniwp °¹ ychczas jednak gramatyka przypadka zajmuje się stwor*®. predvkariit ^^salneg° systemu „przypadków głębokich” (tj. systemu argumen opisami nróf^P°    ^podstawowe rozróżnienie semantyczne między opisami s an

opisami procesu i opisami działania.

mentowe predvkaHp    ⁿ‘^{6 rozwinął} Pięcia procesu, traktuje l^ednoa^

cesami ( sprawi- • ^J ,^zdaizen i^ako ..czynności”; czynności wiążą się wprawdzie z P

związek z działaniami ^Pr°^{CeSy trWają}”⁾> ^{lecz uwa}f?^{a ta nie} wyjaśnia, jaki jes

SEMANTYKA NARRACJI

(1)    Jan cisnął gazetą.

(2)    Wiatr cisnął gazetą.

«    °_Cz_ywi^, że w obu wypadkach predykacja jest asyme-

. ,_r ’ ^JLJ ° ^wrocenJe prowadzi do zdań semantycznie nie do przyjęta. Gazę a cisnęła Janem; -Gazeta cisnęła wiatrem. Oczywiste jest tak-. ze w (1) zdarzenie zostało wywołane przez „Jana”, w (2) — przez wiatr „gazeta” natomiast to argument; którego stan uległ zmianie Hb-utek tego zdarzenia. Nazwijmy więc argumenty „Jan” i „wiatr” an ami [affeetants], a argument „gazeta” — affectum (ewentualne ozrozmenie między affectum a effectum jest dla naszych celów nieistotne).

Dla semantycznej reprezentacji tych opisów zdarzeń przyjmiemy na-(pującą konwencję: afektanta umieszczać będziemy w pozycji pierwszego argumentu, affectum — w pozycji argumentu drugiego; wskaźnik

”^asvm będzie oznaczał relację asymetrii:

SHj cisnąć (Jan, gazeta)_asym, bR*: cisnąć (wiatr, gazeta)_asym.

^Ri i SR₂ będziemy nazywać wzorcowymi reprezentacjami semantycznymi (1) i ₍₂).

Rozróżnienie między afektantem a affectum to pierwszy krok w sę ^mantycznym opisie argumentów zdarzeń; wciąż jednak stoimy wob' zadania znalezienia kryterium, które pozwoliłoby wyróżnić w obrębie ^Kas afektantów podklasę agensów. W tym celu rozkażmy opis zdarzc ⁿ*^a- gdzie afektant z (1) występuje w semantycznym kontraście z afek-

«ntem z (2):

^{(3) Wiatr} cisnął Janem.

1 w tym wypadku predykacja jest asymetryczna, a zatem:

SRj: cisnąć (wiatr, Jan)_asym.

^{Ia w}zorcowa reprezentacja prowadzi do sformułowania nasz Dum. argument, który zarówno w SR2, jak i SRj występują ^CJ‘ a^ktanta („wiatr”), jest afektantem „bezwzględnym” 1 będz^^ j¹¹¹; manifestacją siły, argument zaś, który w SRj *^ko afektant, lecz w SR₃ jako affectum, to afektant „względny - 1

^asnie nazywany bedzie agensem.    .

^2biór argumentów zdarzenia można opisać precyzyjniej, ana zuj ^

^{?Cle a}ffectum. Powiększmy nasz zbiór opisów zdarzeń o:

^{(4) Jan} cisnął Billem.