ScannedImage 16

tuacji praktycznie wykonane. Dla grecko-rzymskich sterników kraj kadzidła był „górzysty i odstraszający"³. „Żegluga — zgodnie z księgą Periplus⁴ — jest niebezpieczna wzdłuż całego wybrzeża Arabii, które nie ma portów, nie ma odpowiednich miejsc na zakotwiczenie statków, a brzegi są złe i nieprzystępne ze względu na fale i na skały".

Główny szlak morski przez Morze Czerwone prowadził z cieśniny Bab al-Mandab do Wadi al-Hammamat na wybrzeżu środkowego Egiptu. Me dająca się pokonać trudność w żegludze po tym morzu, szczególnie w jego północnych częściach, skłoniła Sabejczyków do rozbudowy lądowych szlaków pomiędzy Jemenem i Syrią wzdłuż zachodniego wybrzeża tego półwyspu, prowadzących przez Mekkę i Petrę, a rozwidlających się na północnym krańcu ku Egiptowi, Syrii i Mezopotamii. Odgałęzienie wiodące do Syrii ma swój wylot na Morze Śródziemne w Gazie. Z Hadramawtu, który jest szczególnie bogaty w kadzidło, droga karawanowa prowadziła do Ma’rib, stolicy Sabejczyków, gdzie łączyła się z główną arterią handlową. Wzdłuż tego szlaku wiodącego z południa na północ założono kilka kolonii sabejskieh. Być może z tych kolonii pochodzili Sabejczycy, o których mówią asyryjskie i hebrajskie napisy. Pewnego rodzaju historyczną migawką jest informacja zachowana wKs. Bodzaju 27,25 o pewnej „karawanie Izmaełitów" wracających „z Gilead ze swymi wielbłądami niosącymi korzenie, balsam i mirrę".

INSKRYPCJE POŁUDNIOWOARABSKIK

Arabowie południowi odnosili zwycięstwa w dziedzinie tranzytu i handlu. Królestwa, które zbudowali, nie były państwami militarnymi. Zarys ich historii może być nakreślony na podstawie takich wzmianek, jak cytowane wyżej starożytne pisma semickie i grecko-rzymskie, z na pół legendarnych tradycji zachowanych we wczesnej literaturze muzułmańskiej — szczególnie z prac Wahb ibn Munabbiha (zm. w San'a’ około 728 r. n. e.), ai-Hamda-niego “ (zm. 945 r. n. e.) i al-Himjariego (zm. 1177 r. n. e.) — a przede wszystkim z miejscowych źródeł udostępnionych głównie przez odkrycia Hałćvy’ego i Glasera. Jednakże cała ta rodzima literatura jest epigraficzna — na metalu i kamieniu. Wszystkie inne materiały, użyte do zapisania transakcji handlowych, opowiadań historycznych lub właściwych utworów literackich — zaginęły zupełnie. Najwcześniejsze napisy, jakie znaleziono, pochodzą z VIII lub IX w. p. n. e. i są pisane boustrofedon (z lewa na prawo i z prawa na lewo). Napisy te mogą być sklasyfikowane następująco: 1) wotywne — wyryte na tablicach z brązu, umieszczonych w świątyniach i poświęconych Almaąahowi (ilmugdh), 'Aftr i Sams; 2) architekturalne, występujące na ścianach świątyń ^{1 2} i innych fasadach publicznych budowli dla upamiętnienia nazwiska budowniczego lub fundatora tego obiektu; 3) historyczne, opowiadające o bitwie lub mówiące o zwycięstwie; 4) zarządzenia porządkowe, wypisane na filarach przy wejściu; 5) pogrzebowe, wyryte na grobach.

Szczególne znaczenie mają nieliczne dokumenty prawne, które ujawniają długi rozwój ustrojowy.

Carsten Niebuhr był pierwszym, który doniósł (1772 r.) o istnieniu napisów południowoarabskich. Józef Halóvy był pierwszym Europejczykiem od czasu Aeliusa Gallusa (24 r. p. n. e.), który zwiedził Nagrań w Jemenie (1869—1870), przywiózł kopie 685 napisów z 37 różnych miejscowości. W latach 1882—1894 Edward Glaser zorganizował cztery ekspedycje naukowe do Jemenu, gdzie zebrał około 2 tys. napisów, z których pewna część jest jeszcze do dziś nie opublikowana. Ogółem mamy dzisiaj około 4 tys. takich napisów, które sięgają datą wstecz aż do VII w. p. n. e. Th. 8. Amaud, który odkrył ruiny w Ma’rib, skopiował w 1843 r. około 60 napisów, narażając przy tym własne życie. James R. Wellsted, angielski oficer marynarki, opublikował w 1837 r. część napisów z Naąab al-Hagar, co dało Europie możliwość zetknięeia'się po raz drugi z pismem południowoarabskim. Odczytali to pismo Emil Rodiger z Halle (1837) i Ge-senius (1841).

Jak wykazały napisy, język południowoarabski lub minejsko-sabejski (zwany również himiaryckim) ma w swym alfabecie 29 liter. Znaki reprezentują według wszelkiego prawdopodobieństwa wczesne odgałęzienie pisma synaj-skiego, które stanowi węzeł łączący alfabet fenicki z jego egipskim przodkiem. Te symetryczne, o prostych liniach litery (al-musnad) wskazują na długi ich rozwój ². Alfabet ten, jak i inne semickie formy, składa się tylko ze spółgłosek. W tworzeniu rzeczownika, koniugacji czasownikowej, w zaimkach osobowych i słownictwie język południowoarabski ma pewne pokrewieństwa z akadyjskim (asyro-babilońskim) i etiopskim (abisyńskim). Ma on jednak nieregularną liczbę mnogą, która jest charakterystyczną cechą języka północnoarabskiego i etiopskiego. Akadyjski, południowoarabski i etiopski reprezentują w pewnym sensie starszą formę mowy semickiej. Wraz z upadkiem kultury jemeńskiej język południowoarabski praktycznie zaginął i został zastąpiony językiem północno-arabskim. Literackie popisy na północy, takie jak w Suq 'Ukaz, doroczne pogańskie pielgrzymki do Ka'by i stosunki handlowe z Mekką przyspieszyły proces zastąpienia języka południowoarabskiego językiem północnoarabskim.

KKÓLESTWO SABEJ8KIE

Pierwszymi większymi królestwami dającymi się wyróżnić w mroku po-łudniowoarabskiej starożytności były królestwa: sabejskie i minejskie, które przez znaczny okres swej historii istniały w tym samym czasie. Oba te królestwa miały początkowo ustrój teokratyczny, a po jego upadku były monarchiami świeckimi. ³

47

1

*    Periplus Marie Erythraei, f 29.

*    Tamże, § 20; D. H. Muller, Die Burym und Schlósser Siidarabiens naeh dem Ikttl des Hamdani, 2 części, Vien 1879-1881.

2

   Kb. VIII, wyd. Nabih A. Faria, Princeton 1940; The Antiguities of South Arabia, Princeton 1938; Ks. X, wyd. Muhibb ad-DIn al-Hatib, Cairo 1368,

3

Zabytki takie znajdują się w Oorpus inscriplionum semiticarum, oz. IV, Fana 1889.