shils
3

34

drogę mającą doprowadzić do położenia kresu egoizmowi cywilnych polityków i urzędników, wzbogacających się na koszt całego społeczeństwa. Strategia taka świadczyć ma o uznaniu dla społeczeństwa obywatelskiego. Jej element stanowi także obietnica przywrócenia rządów cywilnych i przeprowadzenia wolnych wyborów, gdv tylko uda się przywrócić w kraju porządek.

W zachodnich demokracjach liberalnych mieliśmy do czynienia z niewielu przypadkami wojskowej interwencji w życie społeczeństwa obywatelskiego. Od pierwszej wojny światowej w krajach tych dokonano tylko dwóch zamachów stanu - obu na południowo-wschodnich peryferiach Europy. Niekonstytucyjnych reżimów narodowych socjalistów w Niemczech i faszystów we Włoszech nie powołało do życia wojsko. W Europie Zachodniej. Ameryce Północnej i Australii wojsko nie zlikwidowało nigdy społeczeństwa obywatelskiego. Inaczej rzeczy się miały w Ameryce Łacińskiej, Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej.

Gd>' wojsko zyskuje władzę w krajach, w których dokonano zamachu stanu, jest zmuszone do posługiwania się tymi samymi represyjnymi środkami co ich słabi cywilni poprzednicy. Głosi, że zwalcza siły skrajne i publiczny chaos. Zwykle jednak okazuje się. że mimo najlepszych i najbardziej obywatelskich intencji, wojskowi uzurpatorzy w centralnych instytucjach władzy zadają kłam swym legitymistycznym pretensjom i dyskredytują swą rzekomo obywatelską postawę. Di a tego zarówno twierdzenia, jak i działania wojskowych rzadko stanowią autentyczne preludium odbudowy społeczeństwa obywatelskiego.

Zróżnicowanie zamożności, dochodów i statusów w społeczeństwie obywatelskim

Wszystkie duże społeczeństwa, odznaczające się rozwiniętym podziałem pracy i wyróżniającymi się w pewnej mierze centrami i sub-centrami, są zróżnicowane. Dzielą się one na różne warstwy: na dysponujących wielką i żadną władzą; na bogatych i biednych; na menedżerów, urzędników administracji i robotników; na wykształconych i niewykształconych, a każdy z tych wymiarów cechuje swoista hierarchia warstw pośrednich. Warstwy przenikają się wza-

jemnie. nie oddzielają ich żadne wyraźne bariery. Także zbiorowa samoświadomość tych różnorodnych warstw nie zawiera jasno określonych wyobrażeń danej warstwy i innych warstw. Warstwy społeczne nie mają tak wyraźnie zdefiniowanych granic jak wspólnoty religijne czy nawet grupy etniczne. Ich świadomość przypomina zbiorową sam oś wi ad om ość po koleń.

Te różnorodne warstwy tworzą zbiorową samoświadomość, której rdzeniem jest ich status w hierarchii, iecz nie wszyscy przedstawiciele danej warstwy uczestniczą w równej mierze we wspólnej samoświadomości zbiorowej. Różne warstwy są przez nie same i przez innych oceniane i plasowane w hierarchii w sposób bardzo nieprecyzyjny i przybliżony. Członkowie poszczególnych warstw wiedzą. jakie miejsce przypisano im w hierarchii, także ci, którym przypisano miejsca najniższe, są tego świadomi i. w pewnym stopniu, podzielają tę ocenę. Co nie znaczy, że ich to cieszy. Samo użycie słowa ..niższy" stanowi już poniżenie.

Trafne wydaje się twierdzenie, że różnice statusów w świadomości ich przedstawicieli są mniej istotne, niż były sto lat temu. Ale osoby o niższym statusie uprzytamniają sobie fakt. że uznaje się je za ludzi odznaczających się najniższym prestiżem, a także niższymi dochodami niż wielu innych członków społeczeństwa. W społeczeństwach liberal-ncdemokratycznych występuje też świadomość klasowa. Nigdy jednak nie była ona zbytnio rewchięyjną świadomością klasową i możliwe, że obecnie jest ona nawet mniej rewoiu^j,***. niż NR bczpCŚr::N’^ ™ pierwszej wojnie światowej, choć i wtedy jej oddziaływanie nie było znaczne i ograniczało się do niewielkiej części społeczeństwa.

Od czasu do czasu i w różny sposób niektórzy członkowie niższych warstw oskarżają o niesprawiedliwe traktowanie jednostki z innych warstw, a częściej wyższe warstwy jako anonimową całość. Część ..uświadomionych klasowo" członków tych warstw przyłączyła się do politycznych i ideologicznych grup. które dążą do prowadzenia zorganizowanej walki. Konflikty te często stają się ostre i dochodzi do aktów gwałtu. Są jednak sporadyczne i uczestnictwo w nich nigdy nie skłania całej zbiorowości do zajadłej walki i posługiwania się przemocą. Nawet w przypadku strajku generalnego nie wszyscy członkowie warstwy, z której dana polityczna organizacja i ideologia czerpią swe wsparcie, uczestniczą w przedsięwzięciach grup pretendujących do działania w ich imieniu.