Skanowanie 10 04 27 41 (21)

czającego nas świata: dają obraz takiego świata, jaki widzimy i w jaki wierzymy, a nie takiego, jakim ten świat rzeczywiście jest.

Próba rozwiązania tego podstawowego dylematu leży u podstaw niearyslotelesowskich systemów kategoryzacji, które są zbudowane w oparciu o diametralnie odmienne założenia. Dla rozwoju kognitywnej teorii języka oraz teorii językoznawstwa kognitywnego najbardziej inspirująca okazała się teoria k a te go ryz a cj i w oparciu o prototyp. Powstała ona na gruncie szeroko zakrojonych badań empirycznych z dziedziny psychologii rozwojowej, a za jej twórczynię uznaje się amerykańską badaczkę Eleanor Rosch⁵.

4.2. PROTOTYPY

Zaproponowana przez Eleanor Rosch teoria kategoryzacji odrzuca wszystkie podstawowe założenia, jakie leżą u podstaw teorii klasycznych.

Zakłada ona mianowicie, że kategorie powstają w wyniku procesu tworzenia pojęć. Są to wiec kategorie, poznawcze, i jako takie odpowiadają nie tyle poszczególnym segmentom otaczającego nas świata, ile ludzkim przekonaniom co do tego, jakie te segmenty powinny być. Z takiego założenia wypływają dwa istotne wnioski. Po pierwsze, żeproces.'kategoryzacji jest z natury subiektywny, po drugie zaś, że jego wyjaśnienia należy szukać w doświadczeniu zmysłowym, czyli w procesach percepcji, ponieważ doświadczenie to poprzedza i warunkuje powstanie struktur pojęciowych.

Początkowe stadia procesu percepcji obejmują postrzeganie zmysłowe, i wobec tego są.jednakowe dla wszystkich przedstawicieli gatunku ludzkiego. Nato-

^r> Najważniejsze prace E. Rosch został}⁷ podane w Literaturze.

miast psychologiczne, socjologiczne i kulturowe aspekty, które pojawiają się na drodze wiodącej od percepcji do powstawania struktur pojęciowych oczywiście uniwersalne nie są. Wśród czynników warunkujących powstawanie struktur poznawczych są indywidualne cechy osobowości, jednostkowe zdolności, poziom wykształcenia, system przekonań, motywacji i wartości, status społeczny jednostek, kontekst kulturowy itp. Zarówno czjmniki „uniwersalne” jak i „nieuniwersałne” tworzą ramy, w których przebiega proces przetwarzania doświadczeń obiektywnego świata w jego subiektywną interpretację.

Podstawowym elementem procesu poznawczego jest dokonywanie porownań: szukanie podobieństw i różnic, miedzy rzeczami. Współcześni kognitywiści nie odrzucają oczywiście tej klasycznej arystotelesowskiej zasady^dla nich także porównywanie jest podstawa wszelkiej kate-goryzaciL Podkreślają oni natomiast, że procesy poznawcze są ograniczone przez cały szereg restrykcji, które wynikają z przedstawionego powyżej obrazu niejednorodności czynników warunkujących percepcję. Tak więc wszelka percepcja jest z konieczności procesem wybiórczym: z jednej strony pole widzenia zawężają fizyczne możliwości naszych zmysłów, z drugiej —- nasze psychiczne nastawienie. Mówiąc potocznie, najczęściej widzimy to (i tylko, lub przynajmniej przede wszystkim, to), co chcemy widzieć. Przyglądamy się otoczeniu ze. zmienną uwagą i przetwarzamy jedynie część dostępnych zmysłom danych. Ta wybiórczość percepcji znajduje bezpośrednie odbicie na płaszczyźnie struktury semantycznej wyrażeń językowych, stając się w ten sposób istotnym elementem opisu gramatycznego (por. 5.3).

Kształt kategorii pojęciowych jest także uwarunkowany naturą procesu obserwacji. W psychologii istnieje jak wiadomo rozróżnienie między obserwacją synkre-tyczną i sekwencyjną. Obserwując dany wycinek

41