skanuj0069

Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska

134 i uporządkował to, co już było w zwyczaju i praktyce najlepszych drukarń.

A praktyka ta była w połowie XVI wieku już właściwie ustalona. Znamy tę pisownię z pierwodruków Reja. Kochanowskiego, Górnickiego i innych wnelkich, do dziś czytanych pisarzy. Od naszej dzisiejszej pisowni różniła się ona raczej szczegółami. Najważniejszy z nich to niewątpliwie brak litery j: jej funkcję pełniły litery i (oznaczająca głoskę j w położeniu przed samogłoską) oraz _E_(oznaczająca głoskę j w położeniu po samogłosce; wyraz jej pisano więc iey). Głoski i oraz y były już oznaczane na sposób dzisiejszy, ale spójnik i pisano wyjątkowo przez y. Często podwójnie oznaczano miękkość spółgłoski w położeniu przed samogłoską: za pomocą znaku diakrytycznego (ukośnej kreski) i za pomocą i (pisano np. siedzi). Samogłoski pochylone odróżniano od jasnych za pomocą ukośnej kreski: kreskowano e oraz o pochylone, natomiast w zakresie a przyjął się ostatecznie zwyczaj kreskowania i samogłoski jasnej. Istniał więc — jako zdecydowanie przeważający, choć nie wyłączny - „asymetryczny” system kreskowania: e (jasne) — ć (pochylone), o (jasno) - ó (pochylone), lecz a (jasne) a (pochylone). W XVII wieku coraz częściej rezygnowano z kreskowania pochylonego e oraz o, natomiast kreskowanie o jasnego utrzymało się zasadniczo tak długo, jak długo istniała różnica językowa (fonetyczna) między a jasnym a a pochylonym, czyli do końca doby średniopolskiej. Inne różnice były już. zupełnie drobne: nagłosowe (występujące na początku wyrazu) u pisano zwykle przez v (np. vszy zamiast uszy), połączenia ks, kś oznaczano często przez u (a więc pisano xiądz, xiąię, xięga itp.).

Ustalona około połowy XVI wieku pisownia przetrwała w tym kształcie do ostatnich dziesięcioleci wieku XVIII. Na praktykę pisowniową nie w-płynęło bowiem zasadniczo ostatnie d/ieło ortograficzne XVI wieku — Nowy karuk (er pohki Jana Januszewskiego (1594). Znany już nam drukarz, wydawca, tłumacz i pisarz zawarł w nim skomentowane przez siebie projekty ortograficzne Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego.

W projekcie Kochanowskiego zwraca uwagę pomysł ograniczenia użycia znaków' diakrytycznych: uważał poeta, że wszędzie tam, gdzie wymowa jest dla wszystkich oczywista, znaki diakrytyczne są zbędne. Projekt Górnickiego natomiast zrywał zupełnie z całą

dotychczasową praktyką: zamiast / proponował autor Dworzanina 135 //. podobnie dla szumiących, podwojone litery cc,. ss, zz,- dla ^Tz (tradycyjnie pisanego rz) — /•'. dla spółgłosek miękkich — daszek nad literą (a więc c, ś,Jj ń) itp. Jest rzeczą jasną, żcYak rewolucyjny projekt nie mógł się przyjąć. Sam Górnicki pisał jednak swoją ortografią prywatne listy, zapisał nią też trzy psalmy w języku cerkiewnosłowiańskim (przedrukowane przez Januszewskiego w Nowym karakterze) na dowód, że jego „obiecadłem każdy na święcie język wypisać się może”. Komentarz samego Januszow-skiego (doświadczonego drukarza) zmierzał natomiast wyraźnie w stronę aprobaty dla ustalonej już praktyki.

Na koniec trzeba wyraźnie stwierdzić, że wszystko, co dotąd powiedzieliśmy o pisowni doby średniopolskiej, odnosi się do druków. Rękopisy pierwszych dziesięcioleci XVI wieku nie różniły się jeszcze niczym od średniowiecznych, a i później zdobycze ortograficzne druków przenikały do pisma ręcznego bardzo powoli. Najwolniej przyjmowały się znaki diakrytyczne, a zwłaszcza ukośna kreska na oznaczenie spółgłosek miękkich i samogłosek pochylonych (w wypadku a samogłoski jasnej). Poza sporadycznymi wypadkami zasadniczo aż do końca XVII wieku (jak o tym świadczą ówczesne rękopiśmienne diariusze, pamiętniki, listy itp.) nie kreskowano w piśmie ręcznym samogłosek pochylonych i spółgłosek miękkich. Dopiero w XVIII wieku i tutaj zaczęły się z wftlna upowszechniać znaki diakrytyczne.

15. NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY JĘZYKOWE DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ

a) ZMIANY FONETYCZNE

Najważniejsze zmiany fonetyczne doby średniopolskiej dotyczą samogłosek pochylonych i nosowych. A pochylone, wymawiane jako samogłoska pośrednia między a i o, w drukach zwykle oznaczane przez a (podczas gdy a jasne, jak już wiemy, oznaczane było zwykle przez a), pełną żywotność zachowywało w XVI wieku.

Już w^f wieku XVII obserwujemy coraz liczniejsze wypadki zastępstwa a pochylonego przez a jasno. Świadczą o tym m.in. rymy typu