13579 P5090080

14

WSTĘP

monizowanego obrazu. Pokazała dwa różne jej odbicia: mężczyznę : i kobietę, wieś i miasto, ascezę i pożądanie, świat natury i świat kul. tury, racje etyczne i racje psychologiczne, zdrowie i chorobę, milczę nie i mowę. Te zwielokrotnione formy istnienia świata trwały obok siebie na ogół nieświadome dzielących je różnic, czasami zdziwione ich wyrazistością, rzadko gotowe na przyjęcie Innego.

W powieści dziewiętnastowiecznej, a szczególnie w przypadku uporządkowanych ideowo utworów Orzeszkowej, ta dwoistośćjńesprowa-dzalna <k) m^ności była niepokojąca. Być może po raz pierwszy pisarka stawała wobec sytuacji tak trudnej do rozstrzygnięcia: skłaniała się ku etycznym motywacjom Pawła, jednocześnie świat Franki, z całą logiką zła i psychologicznych uwarunkowań, wnosił własną prawdę, trudną do przemilczenia lub zlekceważenia: tę mianowicie, że pewnym naturom i charakterom poczucie spokoju, harmonii, instynktownego dobra jest niedostępne. Subiektywnie rzecz ujmując, nie ma w świecie Franki dla tych wartości miejsca. Co znaczy, że bgbaterka jest nie^lka^^^iąjioj^ą^rzeęhi^ale^tekże wolna^^j¹¹^¹⁹ Oczywiście zawsze można podjąć trud wychowawczy, polegający na odsłonięciu innej rzeczywistości jako wzoru, punktu odniesienia. Orzeszkowa nie rezygnuje z tych prób. Nie mówi jak Flaubert o pani Bovary: Franka to ja! Daje swej bohaterce szansę resocjalizacji. Wyżej jednak od tych zabiegów trzeba cenić samą odwagę pokazania świata Franki jako świafąjodrębnęgo: bez nąd^iei i dobra. Konsekwencje tego rozwiązania idą bardzo daleko: Orzeszkowa przestaje być pisarką „naiwną” i anachroniczną. Przeciwnie, staje się nad wyraz rozumiejąca i nowoczesna.

HI. ŚWIAT IDEI: NATURA - ETYKA - PATRIARCHALIZM

Porządek ideowo-etyczny związała Orzeszkowa z osobąPawłal Ib on, niepiśmienny chłop, został gwarantem moralności, prawdziwym mistrzem i nauczycielem. Charakteryzując tytułowego bohatera,

¹⁹ O innym aspekcie tej dwoistości: braku porozumienia między głównymi bohaterami powieści pisze w interesującej rozprawie Tadeusz Budrewicz, „Cham* i problemy porozumienia, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej** XXJLX—XXX, 1992-1993 Kraków 1994.

m. ŚWIAT IDEI: I

Orzeszkowa s ciętność z odl jak więkśżóśi niem jednego nieznanych.² pobierał, czyi niby taki san także w peis inny wariant ka udzielają Paweł^Eunkc ny, nieubogi lubi go i wsp Relatywi do religii. Vi a ojciec zajn wąroli. Pav czuje się naj rżenia. Sam czących zan ka, nie tłurr Orzeszb ścią przeżj w pierwszy na ustach, ]

Nie tj przyjemn [...] Jedn musiał na jąc, po rt i taki ola w życiu (i

Widać zs czynił niekj weł na co ćtj niu o ha mu

²⁰    B. Chra

²¹    Przytod