17950 skanuj0080 (14)

I ii4 Rola społeczna

I ii4 Rola społeczna

w wykonywaniu roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne. Zespól oczekiwań ze strony środowiska społecznego stanowi czynnik, który w silny sposób wpływa na zachowania jednostki. Pełnienie danej roli społecznej prowadzi dosyć szybko, do identyfikacji z nią jednostki. Oddziaływanie obu tych czynników (oczekiwań otoczenia i identyfikacji) powoduje, że odgrywanie roli społecznej stanowi dosyć skuteczny instrument zmiany zachowań i postaw jednostki.

Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej. Modyfikują one z jednej strony zachowania, sposób myślenia, samoocenę jednostki, stanowiąc „kanał” przekazywania jednostce pewnych wartości i norm społecznych, z drugiej strony, przyjęcie pewnej roli .modyfikuje postrzeganie danej osoby przez innych, co ma z kolei wpływ na jej zachowania, autopcrccpcję itd. [M. Loś 1985, s. 128].

O tym, jak silny jest wpływ pełnionej roli na zachowania, przekonuje eksperyment Philipa Zimbardo. W jednym z amerykańskich uniwersytetów zorganizowano niby-więzicnic. Studentów, którzy dobrowolnie (za odpłatnością) zgodzili się wziąć udział w badaniach, podzielono losowo na dwie grupy: „strażników” i „więźniów”. Zadaniem badanych było odgrywanie przypisanej im roli. Jak relacjonuje P. Zimbardo: „po upływie zaledwie 6 dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzicnic, gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nic było już jasne ani dla nas, ani dla większości badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się «więżniami» lub ((strażnikami)), niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawic każdym aspekcie ich zachowania, myślenia i odczuwania" (cyt. za [E. Aronson 1987, s. 38]).

Rola społeczna - obok kulturowego ideału osobowości, jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej - stanowi element osobowości społecznej (zob. [J. Szczepański

li-.stioń J.S, 199*1, Dzieje obyczajów u* Jawnej 1'ulsce WtckKYI-MIII, l. il. IMW, Warszawa, .l/etliau.s J.-ll., 1998, Dynaniitptu Je la familie: enirc indiviJualisnie el appartenance [w:] La ' nouwlle sociele franęaise. Trenie annees Je muiation, cd. O. Gallami, V. Lcmel, Armaiul ('oliu, l\uis.

I/_;'./C'V.l.i I... 199*1, llodzimt, społeczeństwo,

*• państwo, RW KUL, Lublin.

I Ijodriii J.-L., 1998, Historia rodziny, Oficyna Wydawnicza Volumcn, Warszawa.

I.Ovi-Sirauss C., 1998, Rodzina [w:] ITiedza o koltnrze_% cc. I: Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, wstęp i red. A. Mcn-cwcl, Wyd. Uniwcrsyiclu Warszawskiego, Warszawa.

1'isbel K., 1998, Rrzcsądy. Słownik filozoficzny, fundacja Alelhcia, Warszawa.

Rodzina w zmieniającym sic spoleczelistwie, 1997, pod red. P. Kryczki, RW KUL, Lublin. Swiąikiewtcz W., 1997, Rodzina wobec kryzysu ■ wartości [w:] Kobiety wobec przemian okresu transformacji, pod red. nauk. K. Faliszck,

L. McLcan Pelras,* K. Wódz, Wyd. Śląsk, Katowice.

Rola społeczna, zespól oczekiwań od- j noszących się do zachowań osoby zajmują- i ccj daną pozycję w strukturze społecznej ; lub ogól praw i obowiązków wiążących się / z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem..' Jan Szczepański [1970, s. 131] rolę spo; leczną definiuje jako „względnie stały i we-wnęir/nic spójny system zachowań, będących leakcjann na zachowania innych osób', przebiegających według mniej lub więcej_i wyraźnie ustalonego wzoru”. Osoba pełniąc ca daną rolę społeczną zobowiązana jeśli zachowywać się w określony sposób, wy- , konywać pewne czynności; z tytułu odgry- ■ wanej roli posiada ona pewne uprawnienia, I które innym nie przysługują. Równocześnie ’ osoby pozostające w kontakcie z jednostką pełniącą daną rolę społeczną oczekują, że będzie się ona zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Wzorzec ten zwykle zostawia jednostce pewien margines dowolności w zakresie odgrywania roli. W jednych przypadkach margines len jest większy, w innych bardzo wąski. Przekroczenie granic dotyczących stopnia swobody 1970, s. 1281). Długotrwale pełnienie roli -np. roli zawodowej - wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ len może przejawiać ,ię dwojako. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie odgrywania roli spoleez icj przenoszone są, w wyniku gencralizacji, na inne sytuacje życiowe człowieka; są cne intcrnalizowanc i stają się immanentną cechą danego człowieka. Z drugiej strony Uugotrwale pełnienie roli społecznej mole prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań kompensacyjnych; są to zachowania przeciwstawne do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. Występuje tu więc swoisty mechanizm obronny, mający na celu utrzymanie równowagi mentalnej jednostki. Można przyjąć, że oba e - częściowo przeciwstawne -procesy wspólwystępują.

Relacje między rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element osobowości społecznej, kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość jednostki uwidacznia się w pełnionej roli (lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście wpływ na to mają nic tylko cechy osobowościowe, lecz także indywidualne umiejętności, kwalifikacje, talent itp.). W skrócie można pow ied/.ieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną.

Rola społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi społecznej w ujęciu obiektywnym (zob. (J. Szczepański 1970, s. 204, 239]). W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzijące się regularnie zachowania, co w konsekwencji zapewnia możliwość realizacji doniosłych funkcji społecznych.

Role s| ołccznc mogą być rozpatrywane z różnych perspektyw teoretycznych. Bruce J. Biddle 11992, s. 111-145] wskazuje na 1) funkcjo talną teorię roli, 2) perspektywę symbolicznego inlcrakcjonizmu, 3) strukturalną leork roli (przez strukturę rozumie się tu trwale organizacje zespołów jednostek, przejawiających utrwalone zachowania -„role” - skierowane w stronę innych zespołów jednostek), 4) ujęcie charakterystyczne dla teorii organizacji, 5) poznawczą teorię roli.

Przedstawiciele paradygmatu interpretacyjnego w socjologii podkreślają, że role społeczne nic są czymś w pełni gotowym, danym z zewnątrz. Jednostka kreuje rolę, którą odgrywa, wypełnia ją własną, indywidualną treścią. Ralph 11. Turner mówiąc o „tworzeniu roli” (rale-mciking) podkreśla, że role są tworzone i modyfikowane w trakcie procesu interakcji. Obie strony występują w zmieniających się rolach, które w trakcie interakcji są dookreśłane i przekształcane.

Odgrywanie roli może przybierać różne postaci. W początkowej fazie następuje przystosowanie do roli. Jednostka stara się zorientować, na czym polega pełnienie roli, zachowywać się zgodnie z jej wymaganiami. W takim przypadku można mówić o „wchodzeniu” w rolę. Podjęcie roli jest procesem. Jego końcowym efektem może być pełna identyfikacja z rolą lub nawet fe-tyszyzacja roli (odgrywanie roli dla niej samej) (zob. [M. Loś I9S5, s. 13S]).

„Dystans roli” to sytuacja niepełnej identyfikacji z rolą. Jednostka odgrywa daną rolę, ale zachowuje wobec niej swoisty dystans - polegać to może na tym, że onieśmielają ją pewne uprawnienia przynależne jej z tytułu pełnienia roli (zob. (P. Berger 19SS]) lub że pewnie zachowania wiążące się z rolą sprawiają jej trudność. Dystans roli stopniosvo zanika lub prowadzi do porzucenia danej roli. Niektóre role społeczne są jednostce narzucone przez otoczenie społeczne - jest to tzw. wdrukowanie roli, zachodzące w następstwie procesu stygma-tyzacji.

Negacja roli to świadome odrzucenie jakiejś roli i - co więcej - postępowanie przeciwne do jej wymagań. Liczne zachowania młodzieży wyjaśniać można przez odwołanie się do negacji roli „typowego obywate-