17984 Obraz6

116 XIII. Państwo: jednostka i obywatel

dbać; państwo zaczęło ich chronić. Część ludności rzymskiej miała prawa obywatelskie, a od III wieku (212 rok - edykt cesarza! Karakalli, Constitutio Antoniniana) status Rzymianina-obywatela {civis Romanus) został rozszerzony na prawie wszystkich wolnych! mieszkańców imperium. W sprawowaniu władzy i w aktywnym życiu publicznym mogła jednak uczestniczyć tylko niewielka część obywateli.

153.    W okresie wczesnego średniowiecza wszyscy mieszkańcy państwa byli poddanymi monarchy. Niektórzy, ze względu na swoją wysoką pozycję w hierarchii feudalnej, dysponowali znacznymi możliwościami uczestniczenia w życiu publicznym. Jednakowoż pojęcie „obywatel” poszło niemal w zapomnienie. Kategoria civis nie była używana dla określenia pozycji osób będących poddanymi. Prawa, jakie służyły różnym kategoriom ludności - na przykład stanowi rycerskiemu, miastom i ich mieszkańcom - pochodziły z nadania monarszego, były rodzajem przywileju. Nie uważano tych przywilejów za przyrodzone i naturalne prawa obywatelskie. W okresie monarchii stanowej zróżnicowanie pozycji prawnej poszczególnych kategorii mieszkańców państwa było wyraźnie widoczne. Istniały różne porządki prawne określające pozycję w państwie danej kategorii mieszkańców (poszczególnych stanów) - szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa, chłopstwa, ludzi luźnych, a także, niekiedy, różnych grup etniczno-wyznaniowych, na przykład w Polsce Żydów. Nieznana była zasada równości wszystkich wobec prawa. Jednakże, mimo tych ograniczeń zaczątków koncepcji praw człowieka doszukiwać się można już w myśli i praktyce politycznej niektórych zachodnioeuropejskich społeczeństw późnego średniowiecza.

154.    W Polsce XVI, XVII, a zwłaszcza XVIII wieku, nazwa „obywatel” była używana tylko w odniesieniu do stanu szlacheckiego (polska szlachta bardzo lubiła stylizować się na Rzymian). Maniera używania tytułu „obywatel” w zawężonym, stanowym poniekąd znaczeniu przeżyła załamanie systemu feudalnego. Sięgnęła XIX, a nawet XX wieku. Wystarczy pójść na warszawski cmentarz powązkowski i przeczytać napisy na starych nagrob-

Itach. Często pojawiają się tu dziewiętnasto- i dwudziestowieczne fcllkrypcje w rodzaju: „Obywatel ziemski”, „Obywatel miasta Warszawy” itp. Słowo „obywatel” oznaczało tyle, co „posesjonat” * osoba będąca właścicielem jakiejś realności (nieruchomości), ii przez to będąca osobą ustabilizowaną, niezależną i godną szacunku.

155.    Termin „obywatel” w rozumieniu, w jakim posługujemy aię nim współcześnie, został przywrócony do obiegu powszechnego przez rewolucję francuską. Panowała wtedy nawet moda używania w stosunkach publicznych, a nawet prywatnych, tytułu citoyen - „obywatel”. Także w innych krajach i w innych czasach starano się upowszechnić podobny obyczaj. Na przykład w pore-wolucyjnej Rosji, zanim upowszechnił się partyjny tytuł „towarzysz”, używano dosyć powszechnie określenia grażdanin -„obywatel” w miejsce dawnego (i obecnego) - „pan” (gaspadin). Podobnie było w Polsce po ostatniej wojnie, gdy próbowano wyeliminować z obiegu tytuły „pan” i „pani”. W latach powojennych forma „obywatel” stała się, zwłaszcza w stosunkach oficjalnych, niemalże powszechna i była traktowana jako symbol demokratycznego zrównania społecznego.

156.    Perypetie słowa „obywatel” dobrze oddają polityczną, ideową i moralną atmosferę różnych epok. Jednakże o obywatelach i obywatclskości można mówić dopiero od tego momentu, w którym mieszkańcy kraju uzyskują pełne prawa polityczne, mogą uczestniczyć w podejmowaniu decyzji w sprawach wspólnoty państwowej. Prawem podstawowym w tej mierze, choć z pewnością nie jedynym, jest prawo wyborcze, przynajmniej czynne. Zakres tego prawa, w znaczeniu liczby osób-mieszkańców kraju prawo to posiadających, zmieniał się w ciągu ostatnich dwustu lat bardzo wyraziście.

157.    Dobrym przykładem odzwierciedlającym dynamikę tych zmian oraz problemy, jakie pojawiały się w związku z pokonywaniem kolejnych progów na drodze do powszechnego „uobywatel-nienia” mieszkańców państwa, jest rozwój prawa wyborczego w Wielkiej Brytanii. Przed reformami z 1832 i 1867 roku oraz lat