23387 PICT6291

188 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

2. Zaistnienie sytuacji problemowej

Wszelkiego rodzaju badania naukowe mają - jak wiemy — swoją genezę. Składają się na nią m.in. osobiste preferencje badacza, określone potrzeby społeczne i znajomość aspektów naukowo-metodologicznych. Wymienione czynniki w znacznej mierze decydują o podejmowaniu przez badacza różnych problemów z zamiarem ich rozwiązania. Stanowią nieodzowne warunki powodzenia jego przedsięwzięć badawczych. Nie są to jednak czynniki wyłącznie decydujące o kierunku i rodzaju podejmowanych badań. Często decyduje o tym - poza wymienionymi czynnikami - tzw. sytu-aqa problemowa, tj. sytuaq'a w której badacz przeżywa stany psychiczne sprzyjające pracy badawczej.

Sytuacja problemowa we wstępnej fazie badań

Charakterystycznymi cechami stanów psychicznych składających się na sytuaq'ę problemową - jak podkreśla Z. Cackowski (1964, s. 74 i n.) - są:

1.    Niepokój spowodowany świadomością własnej niewiedzy. Jest on typowy zwłaszcza dla badacza o sceptycznej postawie, przejawiającego niechęć do akceptowania dawno przebrzmiałych interpre-taq'i naukowych, autorytatywnych stwierdzeń i skostniałych schematów myślenia. Wyraża on niezadowolenie z dotychczasowego postępu wiedzy w określonej dziedzinie. Myśl o własnej niewiedzy nie daje mu spokoju, pobudza go emocjonalnie i wprowadza w stan pełen napięć.

2.    Ciekawość jako bezpośredni symptom i zarazem skutek odczuwanego niepokoju. Badacz, który z czasem uświadamia sobie przyczynę przeżywanego rozdrażnienia, zaczyna być świadomym swej niewiedzy, jednocześnie wzbudza u siebie zaciekawienie tym, czego dotąd nie miał możliwości poznać. Odtąd okazuje coraz większe zainteresowanie nieznaną mu dziedziną faktów, zjawisk. Zainteresowanie to staje się jednym z istotnych motywów jego dalszych poczynań badawczych.

3.    Pragnienie uzupełnienia brakującej wiedzy. Pragnienie to jest tym silniejsze, im większą ciekawość przejawia badacz, a tym realniejsze, im większy okazuje szacunek dla rozwagi (rozumu). Chodzi tu przede wszystkim o to, aby był gotów korzystać z rzetelnych źródeł informacji, nie poddawał się chwilowym upodobaniom i był zdecydowany podjąć wysiłek badawczy, jeśli źródła informaqi „z drugiej ręki" go zawiodą lub nie dadzą wystarczającej odpowiedzi na dręczące go pytania.

4. Badacz ma świadomość posiadania pewnego zakresu wiedzy o interesujących go sprawach. Poczucie niewiedzy byłoby niemożliwe bez posiadania przynajmniej pewnej wiedzy. W rzeczywistości z poczuciem niewiedzy spotykamy się dużo częściej u ludzi wykształconych niż u osób bez wykształcenia. Zwłaszcza zaś u ludzi nauki to poczucie znajduje swój szczególny wyraz, co niejednokrotnie może wydawać się prawdziwym paradoksem. Nie jest więc chyba przypadkiem, iż to właśnie Sokrates - jeden z wybitnych mędrców starożytności — po raz pierwszy w historii nauki świadomie odsłaniał swą niewiedzę, nazywając to „wiedzą niewiedzy" (W. Tatarkiewicz, 1993, s. 76). Powiedzenie: „wiem, że nic nie wiem" ma głębsze znaczenie dopiero wtedy, gdy wypowiada je człowiek o szerokich horyzontach myślenia i dużym zasobie wiedzy. Wtedy dopiero istnieją rzeczywiste podstawy do szybkiego i skutecznego rozwoju określonej dyscypliny naukowej. „Zatem świadomość niewiedzy jest wtórna, pochodna względem świadomości pewnej wiedzy" (Z. Cackowski, 1964, s. 75). Sprawia to, że sytuację problemową przeżywa nade wszystko jednostka, która może wykazać się bogatym doświadczeniem i wiedzą. Toteż nic dziwnego, że w takim przypadku problemowa sytuacja staje się szczególnie ważnym punktem wyjścia dla szeroko zakrojonych badań nauko-Sfcwych.

Trudności źródłem sytuacji problemowej w procesie badawczym Wspomniane wyżej stany psychiczne powstają u badacza z chwilą, gdy spotyka się on z pewną trudnością (pytaniem), którą chciałby pokonać. Przypomina ona pierwszą wyodrębnioną przez J. Deweya fazę aktu refleksyjnego myślenia, poprzedzającą odkrycie i określenie odczuwanych trudności. Wówczas nie wie on jeszcze, na czym ta trudność polega i jakimi środkami będzie mógł się jej przeciwstawić. Daleki jest więc od jej wyjaśnienia. Zdaje sobie sprawę jedynie, że napotykana trudność jest godna większej uwagi i wymaga jego osobistego udziału w jej przezwyciężeniu. Przeto badacz w problemowej sytuacji przypomina lekarza, który wprawdzie zna niektóre objawy choroby, lecz jeszcze jej nie zidentyfikował. W sytuacji tej zaczyna sobie uświadamiać w ogólny sposób przedmiot swych przyszłych badań. Poznaje również ogólne kontury problemu badawczego. Jest to jednak płynna i niedokładna znajomość. Na przykład może to być odkrycie pewnych niezgodności pomiędzy uznawaną powszechnie teorią pedagogiczną, a niektórymi obserwowanymi przez nie-