25713 Śliwerski8

Pedagogika ogólna rozdział trzeci 163

wrotnie: wezwanie do samodzielnego działania jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy pojmuje interakcję pedagogiczną z punktu widzenia kategorii podatności na kształtowanie. Fakt, że człowiek jest jedyną istotą, która potrzebuje praktyki pedagogicznej i jest zdolna do jej stworzenia, można na podstawie obu konstytutywnych zasad myślenia i działania pedagogicznego ująć w następujący sposób, (edynie człowiek jest podatny na kształtowanie i wyłącznie on może wzywać i być wzywanym do samodzielnego działania. W § 3 swego dzieła Grundlage des Natur-rechts nach Prinzipien der Wissenschaftslehre (Podstawa prawa naturalnego według zasad teorii nauki) Fichte sformułował to w następujący sposób: należy pojmować oddziaływanie pedagogiczne

„jako wezwanie podmiotu do wolnego działania i co najważniejsze nie może być ono w ogóle pojmowane inaczej. [...] Wezwanie jest materią działania, a wolne działanie istoty rozumnej, do której jest kierowane, jego ostatecznym przeznaczeniem. Istota ma nie być powoływana, przymuszana wezwaniem do działania, jak to ma miejsce w pojęciu przyczynowości, gdy to, co dokonane jest determinowane przez przyczynę, lecz wskutek niego powinna sama się do tego powołać. Jednak jeśli ma się tak zachować, musi najpierw zrozumieć i pojąć wezwanie, liczy się przy tym na jej wcześniejsze poznanie. W związku z tym ustalona przyczyna wezwania leżąca poza podmiotem musi przynajmniej zakładać, że istota potrafi rozumieć i pojmować, w innym wypadku jego wezwanie jest bezcelowe. Jego celowość jest warunkowana rozumem i wewnętrzną wolnością istoty, do której jest kierowane. Owa przyczyna musi więc z konieczności mieć pojęcie o rozumie i wolności, czyli sama musi być istotą zdolną objąć te pojęcia inteligencją, a ponieważ, jak okazano, jest to niemożliwe bez wolności, również wolną, czyli ogólnie rozumną istotą i jako taka musi zostać ustanowiona"⁸⁰.

Dowodząc, że podstawowe pojęcia podatności na kształtowanie czy też inteligencji są apriorycznymi zasadami zarówno wychowanka, jak i wychowującego oraz także zasadami wezwania do samodzielnego działania wychodzącego od wychowującego, a skierowanego do wychowanka, Fichte sformułował transcendentalne założenia, którymi zawsze musimy się posługiwać lub je ustalać, gdy mówimy rozumnie, to znaczy bez sprzeczności i w zgodzie z uwarunkowaniami naszej wypowiedzi o interakcji pedagogicznej. Żadna z obu zasad nie może być wysnuta z drugiej. Obie są równie pierwotne i z tego względu mogą być uznawane wyłącznie wspólnie.

W równie małym stopniu możemy powoływać się na podatność na kształtowanie dorastających ludzi, gdy zmuszamy ich do zewnętrznie sterowanej samodzielności, by w taki właśnie sposób odnaleźli powołanie, co możemy adresować wezwania do samodzielności do istot, które nie są podatne na kształtowanie dzięki własnej praktyce. Interakcja pedagogiczna może uznawać zasadę podatności na kształtowanie, wyłącznie wzywając potrzebujących wychowania do samodzielnego działania, a wezwanie do samodzielności jest możliwe jedynie jako interakcja istot otwartych na wychowanie. Tak jak podstawowe pojęcie podatności na kształtowanie określa relacje w toku interakcji pedagogicznej, czyli nie odnosi się (w odróżnieniu od pojęcia talentu) wyłącznie do wychowanka i (w przeciwieństwie do pojęcia środowiska) nie dotyczy tylko sytuacji, w której przebiega proces uczenia się, tak również drugą zasadę myślenia i działania pedagogicznego, zasadę zewnętrznego wezwania do samodzielności należy rozumieć jako określenie relacji panujących w interakcji pedagogicznej. Wyjaśnia ona, jak oddziaływania interakcji pedagogicznej jako wezwania zewnętrzne są powiązane z impulsami w samodzielnym działaniu wychowanka.

W dalszej części zostanie dokładniej określona wzajemna relacja obu zasad. Powierzchowna analiza mogłaby bowiem zakończyć się konkluzją, że dialektyka podatności na kształtowanie i wezwania do samodzielności nie udowadnia absolutnie możliwości interakcji pedagogicznej, lecz wykazuje raczej jej niemożliwość.

⁸⁰ |. G. Fichte, Grundlage des Naturrechts, t. 2, s. 40; por. D. Benner, Ansatze zu einer Erziehungsphilosophie bei den friihen Fichteanem, w: W. Schmied-Kowarzik, D. Benner, Prolegomena..:, t. 2, s. 11—123; D. Benner, Hauptstrdmungen der Erziehungs-wissenschaft, s. 91-99; R. Lassahn, Studien zur Wirkungsgeschichte Fichtes ais Padagoge, Heidelberg: Ouelle & Meyer 1970.