35142 skanuj0053 (51)

Epoka piśmienna — doba staropolska

104 charakter lokalny. .Upowszechniły się tylko nieliczne, jak kniaź czy 'JyojarzynyZalcw pożyczek ruskich (a przez Ruś także orientalnych, głównie turko-tatarskich) stanie się dopiero cechą charakterystyczną doby śrcdniopolskiej.

II. POWSTANIE POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO

Dotychczas w zasadzie traktowaliśmy w niniejszej książce język polski jako jednolity: mowa była tylko o takich zmianach, które objęły cały obszar językowy. Tymczasem od najdawniejszych czasów zmianom ogólnopolskim towarzyszyły zmiany lokalne, ograniczone do części polskiego obszaru językowego. Już w XII wieku na północy nagłosowa (występująca na początku wyrazu) grupa głoskowa ra- przeszła w re-. Zjawisko to sięgało przynajmniej północnej Wielkopolski, o czym świadczą liczne zapisane w Bulli gnieźnieńskiej formy z rew rodzaju imion Redek. Redosz (zamiast Radek, Radosz) itp. Równocześnie nagłosowe ja- przeszło na północy Polski w je-, co zaświadcza m.in. mazowiecka Legenda o świętym Aleksym, w której licznie występują formy typu jeko, jeimużna itp. Na tym samym obszarze nastąpiło wyrównanie tematu mianownika do tematu przypadków zależnych w formach zawierających pierwotnie jery, na skutek czego powstały formy w rodzaju zaświadczonych w Bulli gnieźnieńskiej imion Domk. Dziadk, Krzepk, Kros ta we itd. zamiast Domek, Dziadek, Krzepek. Kros-tawiec itd., tzn. formy z przyrostkami -k, -c zamiast -ek, -ec. Wszystkie te zjawiska wycofały się później na północ i dziś charakteryzują gwary północnych peryferii polskiego obszaru językowego (głównie Kaszuby, Warmia i Mazury).

W Małopolsce i na Śląsku pienvolne -ev- po spółgłosce miękkiej zostało zastąpione przez -ov-; stąd w Bulli wrocławskiej nazwy w rodzaju Stryjowo. Wytworzyła się w ten sposób różnica w stosunku do Wielkopolski i Mazowsza, gdzie pierwotne -ev- się zachowało (w Wielkopolsce do dziś), o czym znów świadczą nazwy zapisane w Bulli gnieźnieńskiej: Pniewo, Dobry lewo, Sędziejewice itp. czy imię patronimiczne Dziurzewic (prawdopodobnie od Dziurzego, najstarszej formy imienia Jerzy). W Polsce północnej nazwy miejscowe z formańtem -in- występowały w pierwotnej formie rodzaju nija-

kiego: w Bulli gnieźnieńskiej zostały zapisane nazwy Łysin ino,    105

Podgorzyno, Polulino, Pysz czy no i inne (dziś Łysinin, Podgórzyn, Potulin, Pyszczyn, gdyż nazwy na -ino wycofały się na północne peryferie), w Polsce południowej natomiast nazwy tego typu występowały w pierwotnej formie rodzaju męskiego, np. Korczyn czy Krzęcin. Podobnie na północy przeważały zrazu nazwy na -sko,

-cko (np. Płock nazywał się pierwotnie Płocko), natomiast na południu — nazwy na -sk, -ck (Łask, Zbiersk). Na północy dość często trafiały się formy z -ar- między spółgłoskami zamiast -ro-(z prasłowiańskiej grupy TorT). np. w Bulli gnieźnieńskiej imię Dargorad zamiast Drogorad (dziś tylko na północnych peryferiach Karwia, Nowogard, Starogard, Warblino itp.), na południu trafiało się to zupełnie wyjątkowo. Na północy (Mazowsze, Wielkopolska)

-ar- przechodziło w -er-: w Bulli gnieźnieńskiej występuje imię l.ederg, w którego drugim członie zamiast -darg (to samo co -dróg) pojawiło się -derg.

Z kolei szereg zmian przeprowadziła Polska południowa (Małopolska, Śląsk). Grupa głoskowa chw- przeszła tam (a ponadto na Mazowszu) w o czym wspominaliśmy już w związku z genezą głoski / w języku polskim. W grupach: spółgłoska bezdźwięczna -I- v (a więc w grupach tv-, sv- itp., jak w wyrazach twardy, swar) nastąpiło ubezdźwięcznienie v, czyli przejście w/(wymowa tfardy, sfar). Silniejsza tu niż na północy dążność do kontrakcji doprowadziła do ściągnięcia w formach czasownikowych typu bać się. stać i typu gra, zna (o czym też już była mowa), podczas gdy na północy utrzymywały się dalej formy bojeć się, stojeć, graje, znaje itp. W miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego wytworzyła się nowa, niezupełnie jasnego pochodzenia końcówka -och (np. w bogoch w Psałterzu floriańskim).

Pod wpływem aorystycznej z pochodzenia, a pełniącej funkcję trybu warunkowego formy 1. osoby liczby pojedynczej bych forma 1. osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego byłem zmieniła się na był ech; forma bylech do dziś zachowała się na Śląsku i na Podhalu — tu w postaci by lek, gdyż na Podhalu do dziś utrzymuje sic przejście wygłosowego -eh w -k (w rękak, na nogale), które w XV wieku objęło całą południową Polskę (Małopolskę i Śląsk).

Tylko Polska południowa zachowała prastare odróżnienie dwu form biernika zaimków osobowych i zwrotnego: w połączeniu