39470 P1030244

kontekstu strukturalnego tych zjawisk (Devereux, 1998, But lock i in.. 2001). Może to wpłynąć na sposób, w jaki spo eczeń stwo rozumie przyczyny biedy (Iyengar, 1991).

Piętno, wstyd i upokorzenie

Oczywiście ludzie żyjący w biedzie sami też są konsumentami mediów. Widzą oni i słyszą piętnujące ich obrazy oraz język (Goffman, 2005; Soss, 1999). Jak wcześniej zauważono, mieszkańcy ubogich dzielnic mogą czuć się urażeni z powodu napiętnowania ich miejsca zamieszkania. Napiętnowanie może obowiązywać także na poziomach indywidualnych oraz instytucjonalnych (Waxman, 1977). Może się ono wiązać zwłaszcza z otrzymywaniem pomocy społecznej zależnej od stanu majątkowego (przeważającej w liberalnych państwach dobrobytu, takich jak Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania). Może ono zostać wzmocnione przez sposób, w jaki opieka społeczna jest czasami administrowana, tak aby doprowadzić do poniżenia osób, które z niej korzystają i działać jako ostrzeżenie dla innych (Handler i Hasenfeld, 1997; Jones i Novak, 1999; Gilliom, 2001). Zasięg oraz istota piętna, jakim naznaczona jest bieda oraz odbiorcy opieki społecznej, różni się w zależności od kraju, odzwierciedlając takie czynniki jak historyczne traktowanie ubogich oraz istotę systemu opieki społecznej. Istotne są także popularne wyjaśnienia związane z biedą, które różnią się w sposób znaczący między krajami, ale które mogą także ulec zmianie w czasie (van Oorschot i Halman, 2000; Gallie i Paugam, 2002).

Beresford i jego zespół w rozmowach z ludźmi, którzy doświadczyli ubóstwa, celowo nie używali słowa „piętno”. Jednak „była to kwestia, do której badani często wracali. Prawie każda grupa określała piętno jako zasadniczą konsekwencję bycia biednym. Kontekst ich relacji z innymi, szczególnie jeżeli chodzi o „nie-biednych” i oficjalne agendy był kształtowany przez piętno i przez nie był przyćmiony” (1999: 96). Kwestią szczególnego zainteresowania były media oraz piętno, jakie wiele osób czuło w momencie, gdy zwracały się one z prośbą o różnego rodzaju świadczenia (zob. także Dundee Anti-Poverty Forum, 2003;

Farrell i 0’Connor, 2003). Sposób traktowania przez osoby i wodowo ząjmujące się biedą, może również być doświadczany jako stygmatyzujący (Buhaenko i in., 2003).

Piętno może wywierać głęboki wpływ, choć nie wszyscy za-reagują nań w ten sam sposób, zaś jego skutki mogą zależeć od konkretnej sytuacji (Rogers-Dillon, 1995; „Journal of Social Issues”, 2001). Możliwe są tu zasadniczo dwie skrajne reakcje: albo uwewnętrznienie - ze wszystkimi jego szkodliwymi konsekwencjami dla tożsamości i poczucia własnej wartości, albo stawiane oporu (Rimstead, 1997). Obie te reakcje zostały ujawnione w szkockim badaniu przeprowadzonym wśród ludzi śpiących pod gołym niebem, zajmujących się żebraniem oraz sprzedawców „Big Issue”⁸. Większość z nich w pełni zdawała sobie sprawę z tego, iż opinia publiczna postrzega ich w sposób negatywny, a to z kolei wpływało na ich obraz własnej osoby (Kennedy i Fitz-patrick, 1999, zob. także Dean, 1999).

Prawdopodobną konsekwencją zinternalizowania piętna związanego z ubóstwem jest wstyd (Goffman, 2005). Jak zauważyłam we wstępie, badania jakościowe przeprowadzone na Południu podkreśliły, iż w przypadku doświadczania biedy podstawowe znaczenie mają wstyd oraz upokorzenie. Badania Na-rayana i jego zespołu pokazują, iż z powodu piętna, jakie kojarzone jest w Europie Wschodniej oraz na Południu globu z ubóstwem, „biedni często starają się zataić swoją biedę, aby uniknąć upokorzenia i wstydu” (2000: 38). Podobnie w niektórych bogatszych krajach uczucia wstydu i doświadczane upokorzenie to powtarzające się wątki badań, podczas których pytano ludzi „biednych”, co oznacza dla nich ubóstwo i ubieganie się o pomoc społeczną (Polakow, 1993; Kempson, 1996). Istotnie, w swoim raporcie z wizyty w Wielkiej Brytanii dwóch hinduskich działaczy społecznych, Stan i Mari Thekaekara wyjaśniają, iż „piętno przypisywane byciu biednym jest o wiele większe w Wielkiej Brytanii” i zauważają silne „poczucie wstydu” (1994:21).

Jak ponad dwieście lat temu przyznał Adam Smith, ubranie -jako kluczowy oznacznik relatywnego ubóstwa (zob. roz. 1) stanowi widoczną oznakę wstydu i upokorzenia (Gilroy i Speak, 1998; C.C. Williams, 2002). Odnosi się to szczególnie do dzieci. Badania dotyczące ubóstwa dzieci przeprowadzone przez Ridge’a

146

147