41407 skanuj0030 (127)

średnią zawartość węgla w setnych częściach % (np. 35 oznacza zawartość 0,32 -ś-0,39% C). Podobnie jak w stalach zwykłej jakości, na końcu znaku podaje się litery określające m.in. dodatkowe własności stali (np. U lub UT — stal o wymaganej udarności). Stale wyższej jakości mogą być stosowane w stanie normalizowanym, ale w celu pełnego wykorzystania ich własności powinny być poddane obróbce cieplnej lub cieplno-chemicznej (ulepszaniu cieplnemu, hartowaniu powierzchniowemu po nawęglaniu — zależnie od gatunku).

Stale konstrukcyjne stopowe do ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego (PN-89/H-84030) są oznaczane liczbą dwucyfrową, określającą średnią zawartość węgla w setnych częściach %, oraz literami oznaczającymi pierwiastki stopowe, wprowadzane w procesie wytwarzania stali w zwiększonej ilości: G — mangan, S — krzem, H — chrom, N — nikiel, M — molibden, T — tytan, F — wanad oraz J — aluminium. Jeżeli zawartość składnika stopowego przekracza 1,5%, wówczas po symbolu literowym tego składnika umieszcza się liczbę, określającą jego zawartość w %, zaokrągloną do liczby całkowitej (np. 30G2 oznacza zawartość manganu 1,5-f-1,8%). Ze względu na zawartość dodatków stale stopowe są znacznie droższe, dlatego należy je stosować tylko po odpowiedniej obróbce cieplnej lub cieplno-chemicznej, umożliwiającej pełne wykorzystanie ich zalet.

Na części maszyn są również stosowane stale specjalne, np. stal do pracy przy podwyższonych temperaturach (PN-75/H-84024), stal sprężynowa (PN-74/H-84032), stal na łożyska toczne (PN-74/H-84041) i inne. Klasyfikacja ogólna stali jest podana w normie PN-EN 10020:1996, a oznaczenia materiałów odlewniczych — w PN-85/H-11001. Podane dotychczas informacje o stalach stosowanych na elementy maszyn są oparte na źródłach krajowych, w tym głównie na aktualnych Polskich Normach. Informacje z literatury specjalistycznej krajów wysoko rozwiniętych dowodzą jednak, że nasze materiały ustępują światowemu poziomowi zarówno pod względem jakości, jak i asortymentu. Dlatego poniżej przedstawiono niektóre informacje o nowoczesnych gatunkach stali stosowanych w wielu dziedzinach przemysłu, a także przeznaczonych do celów specjalnych.

Stale o podwyższonej wytrzymałości. Podwyższone własności stali uzyskuje się przez dodanie do stali konstrukcyjnej dodatków stopowych (np. Nb, Ti, V) w ilościach poniżej 0,1%. Stale te są u nas nazywane mikrostopowymi o podwyższonej wytrzymałości, a w Europie Zachodniej — stalami HSLA. W zależności od stosowanych mikrododatków uzyskuje się polepszenie innych własności, np. spawalności, podatności na kształtowanie itd. Przykładowo: dodatek 0,05 h-0,15% V podwyższa znacznie spawalność stali oraz granicę plastyczności do R_e = 400-h 500 MPa (stal na konstrukcje spawane St4S ma R_e — 275 MPa), a jeszcze wyższą wytrzymałość ma np. stal na rurociągi X80: R_e = 630 MPa oraz R_m — 750 MPa. W krajach wysoko uprzemysłowionych stale HSLA zastępują w szerokim stopniu stale węglowe konstrucyjne zwykłej