42629 img008

232 ZBIGNIEW TARKOWSKI

Zdecydowana większość wypowiedzi, akceptowanych z punktu widzenia uzusu (lub realizacji językowej), jest zarazem gramatycznych w świetle systemu językowego (lub kompetencji językowej). Bywają jednak takie wypowiedzi, które uważamy za dopuszczalne, mimo że nie są zupełnie poprawne pod względem gramatycznym. Akceptowanie pewnych błędów językowych w wypowiedziach ustnych można uznać za zjawisko charakterystyczne dla komunikacji werbalnej [Pisarkowa, 1978].

Czy norma językowa jest taka sama dla dzieci, jak i dla dorosłych? Czy można ustalić normy rozwoju językowego? W pracach klasycznych język dorosłych stanowi model (wzór, normę) dla języka dziecka. „Język dziecka uważano więc za pewną niedoskonałość i niekompletną wersję języka dorosłych, rozwój zaś językowy pojmowano jako proces uzupełniania luk i korygowania błędów aż do osiągnięcia pełnej zgodności z modelem” — uzasadnia Smoczyńska (1987, s. 96-97] i dodaje:

Ujęcie nowsze, psycholingwistyczne, rozpatruje język dziecka jako zjawisko samo w sobie, widząc w nim autonomiczny system językowy samodzielnie tworzony przez dziecko. W tym ujęciu błąd traktowany jest jako przejaw kreatywności dziecka. Jakkolwiek psycholingwiści kładą szczególny nacisk na samoistny, twórczy charakter języka dziecka i mniej interesują się relacją języka dziecka do języka otoczenia, niemniej jednak oni również badają względną chronologię opanowania form przejmowanych z języka dorosłych, jak też analizują popełniane przez nie błędy.

Fazowość (okresowość, etapowość) rozwoju dziecka jest zjawiskiem uniwersalnym. Niezależnie od kultury i metod wychowania u dzieci występują te same stadia rozwoju języka [Slobin, 1980]. Niektórzy autorzy wyróżniają okres melodii (1 r.ż.), wyrazu (2 r.ż.), krótkich zdań (3 r.ż.), dłuższych wypowiedzi (4 r.ż. i dalsze lata.). Periodyzacja ta obejmuje tylko niektóre aspekty rozwoju mowy i nie musi być zgodna z rzeczywistością. Różnice indywidualne w opanowaniu języka uwarunkowane są takimi czynnikami, jak: stan zdrowia, poziom inteligencji, status społeczno-ekonomiczny, płeć, chęć komunikowania się, stymulacja, wielkość rodziny, kolejność dziecka w rodzinie, metody wychowawcze, porody mnogie (bliźniaki), kontakty z rówieśnikami, osobowość [Hurlock, 1985]. Negatywne czynniki (np. upośledzenie umysłowe) mogą opóźnić rozwój mowy okresowo łub na stałe, zaś pozytywne (np. stymulacja poznawcza) — rozwój ten przyspieszyć. Między opóźnieniem a przyspieszeniem znajduje się przeciętność językowa na danym etapie rozwoju. Normę językową stanowi niejako wypadkowa modelu rozwoju językowego i normy statystycznej.

L.St a ty s tyczno - rozwoj owa norma językowa opracowywana jest na reprezentatywnej grupie dzieci.] Reprezentatywność zależy od metody ich wyboru oraz od wielkości populacji. Polskie wyobrażenie o normie ukształtowane zostało na podstawie prac językoznawców lub psychologów obserwujących rozwój swoich dzieci. Należy uświadomić sobie, że grupa ta nie jest repre-

zentatywna w sensie statystycznym i nie może stanowić obiektu odniesienia. Próba normalizacyjna powinna uwzględniać takie zmienne, jak: wiek, płeć, wykształcenie i zawód rodziców, miejsce zamieszkania, metody kształcenia itp. Musi także reprezentować całą populację dzieci w danym wieku i być odpowiednio liczna. Opracowywane w ten sposób normy wyrażane są w jednostkach porównywalnych, takich jak: centyle, steny, tetrony itp. Przykład bardzo popularnej ostatnio normy (skali) stenowej ilustruje tab. 2.

Tab. 2. Powierzchnie pód krzywą normalną odpowiadające poszczególnym stenom

Steny	Nazwa	Procenty powierzchni pod krzywa
1	bardzo niski	2,28
2-3	niski	13,59
4	niższy niż przeciętny	14,98
5-6	przeciętny	38,30
7	wyższy niż przeciętny	14,98
8-9	wysoki	13,59
10	bardzo wysoki	____ 2,28

Źródło: Kostrzewski [1989, s. 26],

Diagnoza rozwoju mowy korzysta w różnym stopniu z norm: językowej, rozwoju języka oraz statystycznej. Stopień ten można w przybliżeniu określić i na podstawie analizy konkretnej techniki badań.

3. WARTOŚĆ DIAGNOSTYCZNA BŁĘDU JĘZYKOWEGO

Błąd językowy jest tradycyjnie przeciwstawiany normie językowej. Błąd jako odchylenie, odstępstwo, przekroczenie normy językowej definiowany jest i różnie, gdyż różnie określana jest norma językowa. Miodek uważa, że nie [ należy go identyfikować z nieprzestrzeganiem normy i mianem błędu językowego określa „wybór złego wariantu systemowo-gramatycznego lub funkcjonalno-stylistycznego” [Miodek, 1983, s. 36],

Corder [1983] wyróżnia wykroczenie przeciwko kodowi i błędy w użyciu kodu. Wykroczenie przeciwko kodowi to użycie reguł niewłaściwych lub błędne użycie reguł właściwych. Natomiast błędy w użyciu kodu polegają na budowaniu wypowiedzi, które są niewłaściwe ze względu na konstytucję. Zdaniem Cordera, wykroczenie przeciw kodowi występuje rzadziej niż błędy w jego użyciu. Błędy w użyciu dzieli się na:

a)    błędy oznaczenia, np. gdy ktoś nazwie kapelusz — czapką,

b)    błędy rejestru, np. gdy ktoś nazwie okręt wojenny — statkiem,