53988 pic 11 06 030855

318 LEE BYRON JENNINGS

kle na przemian w kolejnych epokach literackich. Groteska rozkwita w atmosferze nieładu i zamętu, rozwój jej zostaje natomiast zahamowany w każdym okresie, który cechuje wyraźne poczucie godności, podkreślanie harmonii i ładu życia, pociąg do tego, co typowe i normalne,, oraz prozaiczne realistyczne podejście do sztuki. Jeśli pomimo to w sztuce takiego okresu pojawia się spora doza groteskowości, mamy prawo podejrzewać, że jest to reakcja przeciw panującym normom i objaw ich schyłku, że — jak to często bywa — za podkreślaniem tego, co prozaiczne i prawdopodobne, i dążeniem do ogarnięcia uporządkowanej rzeczywistości kryje się fascynacja nieładem i tęsknota za nieskrępowaną grą wyobraźni.

Próbowaliśmy ustalić roboczą definicję, podstawowy model groteski, do którego można by odnosić dzieła autorów wszystkich czasów; jeśli nawet definicja ta okaże się niedokładna czy niewystarczająca, zjawisko, jakie obiera za przedmiot rozważań, zasługuje na analizę niezależnie od tego, czy jest ono tożsame z groteską, czy też nie.

Przełożyła Maria Bożenna Fedewicz

JEAN ONIMUS

GROTESKOWOŚĆ A DOŚWIADCZENIE ŚWIADOMOŚCI

Groteskowość ciąży jak groźba nad każdą idealistyczną postawą, każdym idealistycznym przedsięwzięciem i twórczością. Czyż nie towarzyszy ona zawsze głębszemu uświadomieniu sobie siebie samego i innych? Jest to „wtórny” stan świadomości, dogłębnie krytyczny. Dlatego też groteskowość, zanim stanie się przedmiotem kontemplacji estetycznej, towarzyszy refleksji na temat życia; zjawia się jako konsekwencja porównania rzeczy takich, jakimi są w głębi, z takimi, jakimi wydają się nam na powierzchni, ma ona powołanie „metafizyczne”, odsłania i uwypukla, ponieważ zmusza spojrzenie do wniknięcia w struktury, a na tym poziomie wszelka rzeczywistość zaczyna się mniej lub bardziej wykrzywiać. Jeżeli to prawda, że twórczość artystyczna jest wyrwaniem się, wzlotem, otwarciem na „coś innego”, groteskowość doskonale odpowiada tej definicji, sytuując się jednocześnie na antypodach tego, co pospolicie nazywa się pięknem: marzenia, które rodzi, zmierzają nie do ideału, lecz do koszmaru. To właśnie zapewnia jej dzisiaj swoisty prestiż: proponuje ona plastyczny kontrapunkt świadomości.

W twórczości groteskowej da się wyróżnić kilka intencji. Najpierw intencję pierwotną i religijną, którą można nazwać apotropiczną: rysunek, motyw mają wtedy na celu przestraszenie niewidzialnego, wypędzenie demonów, oczyszczenie. Jest to funkcjonalna groteskowość murzyńskich masek, greckich gorgon, gotyckich potworów.

Raz rozpętana groteskowa inspiracja wystarcza sama sobie i nie zmierza ku żadnemu praktycznemu celowi; artysta korzysta z tego, brykając do woli poza kanonami oficjalnego piękna i tego, co z góry

‘ n i m u s — francuski krytyk literacki i eseista, autor m. in. następu-UEnseignement des lettres et la vie (Paris 1965), La Connaissance ^k<56), Experience de la poesie (Paris 1973), ponadto licznych roz-

v czasopismach naukowych i literackich T. Oni

Lucidite”.

Pamiętnik Literacki LXX, 1979, z. ł PL ISSN 0031-0514

mus, Le Grotesąue et l’experience de la nr 3/4, s. 290—299.]