55070 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej
9

64

pożaliterackich i pośrednie czy bezpośrednie ustosunkowywanie się do nich; po trzecie wreszcie - pojawiającą się tylko pośrednio, w strukturze utworu, pamięć o różnych formach powieści oraz innych gatunkach i o ich najwybitniejszych osiągnięciach.

Bezpośrednie przywoływania i przytoczenia innych tekstów literackich spotykamy w Lalce dość często. Nazwiska wielkich twórców - przede wszystkim są to pisarze, ale prócz nich jeszcze malarze (np. Dore i Hogarth) oraz filozofowie (np. Platon i Sokrates) - a także tytuły ich dzieł (poza literackimi są to tytuły oper: Hugenoci, Robert Diabeł, Łucja z Lamermooru, Halka, Yioletta*) oraz imiona różnych bohaterów pojawiają się w partii narracyjnej powieści (częściej), bądź w dialogu, niemal wyłącznie w kontekście postaci. Izabela Łęcka np. czyta Kartkę miłości Zoli i poezje Krasińskiego oraz zachwyca się wyznaniami erotycznymi szekspirowskiego Romea; na stoliku w jej gabinecie leżą - poza pismami i albumem „europejskich znakomitości” - także Szekspir i Dante. Wokulski zna przede wszystkim poezję romantyczną (do jego polemiki z tą poezją przyjdzie nam jeszcze wrócić) i Biblię, a w momencie absolutnej depresji czyta: Robinsona Kruzoe, Don Kichota, Żywot św. Genowefy, Rinalda Rinaldiniego, Różę z Tannenburgić i Baśnie z tysiąca i jednej nocy. Szuman, mówiąc o wielkich umysłach żydowskich, które „wzbiły się do szczytów cywilizacji”^{1 2 3}, wymienia Heinego i, Bornego, obok nich zaś - Lassalla, Marksa i... Rotszylda, a także Bleichrodera (również bankiera i polityka). Książę w rozmowie z Wokulskim, w momencie rozpadu spółki do handlu z Cesarstwem i przejęcia jej przez kupców żydowskich (II, 426), mówi o wracaniu do okopów św. Trójcy (wcześniej wyobraża je sobie także panna Izabela), co oczywiście jest łatwo czytelną aluzją do Nie-Boskiej komedii Krasińskiego. Niemal wszystkie zaś główne postacie przywołują Biblię.

Są również w Lalce wymieniane - w narracji albo w dialogach - raz w sposób bardziej rozwinięty, kiedy indziej tylko jako element porównania czy metafory - postacie z wielkich europejskich mitów. Przede wszystkim wywodzą się one ze Starego i Nowego Testamentu. Są to więc Chrystus i apostołowie, jawnogrzesznica, Józef i żona Putyfara, Salomon, Samson i Mojżesz. Z mitologii greckiej i rzymskiej pojawiają się: Adonis, Apollo (jego posążek służy pannie Izabeli do sublimowania erotycznych marzeń), Atlas, Herkules, Junona, Orfeusz, Prometeusz i Wulkan. Można mieć przy tym, dość często nawet, wątpliwości, czy jakaś nie wymieniona bezpośrednio postać została przez Prusa

rzeczywiście przywołana i czy niektórych z takich swoistych przywołań nie pomijamy w odbiorze. Oto charakterystyczny przykład. Kilka razy Wokulski, a raz Szuman (I, 472) mówi, że chciałby zginąć przywalony gruzami „waszej” cywilizacji, którą określa jako podłą. Może, ale bynajmniej nie musi, kojarzyć się z tym obraz Samsona ginącego pod gruzami świątyni Filistyńczyków, bardziej zresztą „przystający” do postaci Szumana niż Wokulskiego.

Ta ostatnia sprawa dotyczy w Lalce także cytatów z rozmaitych tekstów. Są one podawane w sposób różny: czasem za pomocą cudzysłowów, sygnalizujących „literackie” pochodzenie przytoczenia i pewien dystans, jaki zachodzi między nim, a postacią, w której usta jest ono włożone; czasem bez cudzysłowów, tak dalece wtopione w tekst powieści, że aż niezauważalne.

Cytatów można znaleźć w Lalce naprawdę wiele, najwięcej z nich wywodzi się z Biblii. W usta postaci należących do arystokracji Prus przeważnie wkłada je używając cudzysłowów - dzięki temu cytowane teksty są jakby odseparowane od zwykłego sposobu mówienia i myślenia tych postaci. Dotyczy to zarówno barona Dalskiego, jak pani Wąsowskiej, ale najbardziej widoczne jest w rozmyślaniach Izabeli:

Przychodziły jej na myśl słowa Pisma świętego: »w pocie czoła pracować będziesza. Widocznie popełnili oni jakiś ciężki grzech, skoro skazano ich na pracę; ależ tacy jak ona aniołowie nie mogli nic ubolewać nad ich losem (1, 60).

Podobnie przywołanie postaci Chrystusa spełnia tu funkcję pomocniczą w ironicznej charakterystyce panny Łęckiej, w gruncie rzeczy nie pojmującej niczego inaczej, jak przez swój egocentryzm:

Zdawało się jej, że w którymś z tych biedaków, a może w każdym, jest utajony Chrystus, który zastąpił jej drogę, ażeby dać okazję do spełnienia dobrego czynu (Ibidem).

W demagogiczny sposób powołuje się na Jezusa - co jest sygnałem pośredniej polemiki Prusa z polskim mesjanizmem - organizator czynów powstańczych, pan Leon (czyny te są w optyce Prusa tak szaleńcze, że ich symbolem staje się skok z Nowego Zjazdu na bruk). Znamienne jest, że w usta tej właśnie postaci nie zostały nawet włożone żadne cytaty z Ewangelii, a tylko imię Chrystusa, służące mu do manipulowania konspiratorami:

- A wiecież wy [...], że Chrystus mocą poświęcenia sam jeden zbawił ludzkość?... O ileż więc świat by się udoskonalił, gdyby na nim ciągle były jednostki gotowe do ofiary z życia!... (1,481-482)

Bohaterowie należący do ludu, a także postacie przedstawiane pozytywnie czy przynajmniej częściowo pozytywnie (charakterystyka postaci w Lalce nie zawsze jest przecież jednoznaczna) - posługują się porównaniami i cytatami z Biblii niemal automatycznie. Oto np. dróżnik Wysocki, uratowawszy Wokulskiego od popełnienia samobójstwa, mówi:

1

   Dwie pierwsze to opery Giacomo Mcyerbecra, trzecia Gaetano Donizcttiego, tytuł Vlolelta nosiła zaś przez pewien czas Travlata Vcrdiego, bezpośrednio po jej premierowym niepowodzeniu.

2

   Taka forma pojawia się w Lalce; J. Dunin (Papierowy bandyta. Książka kramarska i brukowa w Polsce, Łódź 1974, s. 116) przywołuje - zgodnie z brzmieniem nazwy miejscowości na reprodukowanej przez siebie okładce tej pozycji - tytuł Róża z Tanenburga. Brockhaus Komet' salions-Lexikon, Lcipzig 1898, t. 14 zaświadcza natomiast formę Rosa von Tanncnburg (s. 538);

3

   B. Prus Lalka. Powieść, Warszawa 1949, t. 2, s. 310. Wszystkie dalsze cytaty podaję z tego wydania, umieszczając bezpośrednio w tekście w nawiasie numer tomu i stronicę.