62799 P1190080

końcu świata. Drugi zaś krąg zagadnień — kosmologia szczegółowa, czyli kosmografia — obejmuje poglądy religijne na zjawiska przyrody nieożywionej i ożywionej („biozofia religijna”), istniejące między stanem początkowym a stanem końcowym kosmosu, a więc między czasami kosmogonicznymi a czasami eschatologicznymi.

1. KOSMOGONIA RELIGIJNA

Określiliśmy powyżej — przez analogię do teogonii — problematykę genezy i początkowych stanów kosmosu jako „kosmogonię"³. Dla ludzi wychowanych w kręgu pojęć judeo-chrześcijańskich problematyka ta nie przedstawia szczególnych trudności, wiadomo bowiem z Biblii, że „świat powstał z niczego”, stworzony aktem woli Jahwe Boga-Stwórcy. Takie rozwiązanie jest jednak możliwe tylko na gruncie mono-teizmów, i to takich, które już sformułowały tezę o wszechmocy Boga. Rozwiązanie to stanowi więc późny etap rozwoju myślenia religijnego. W religiach politeistycznych i pierwotnych natomiast creatio ex nihilo nie mogło mieć miejsca. Religie te — w zależności od szczebla rozwojowego, na którym się znajdowały — różnorodnie rozwiązywały problemy kosmo-goniczne⁴. Ale i w religiach monoteistycznych sprawa powstania świata nie jest prosta: teza o stworzeniu świata „z niczego”, jedynie siłą boskiego fiat („niech

* Z greckiego komo* — świat, 1 gont — rodzenie, początek.

< Główne z wielu prac o dawnych kosmogonlach to — M. Lnach: The Beglnnlng. Crcatlon Ugtht around the World, New York 1956; B. Bayinck: WeiUchdp/unp im Mythot und Religiom, Philosoplila tmd Naturwlssentchaft, Bose! 1IM; M. Eliade; La naissancc du monde, Puk 19S9; K. Zlegler, S. Oppcnhelm: Wellenilehuap in Sagę und WiMienschaft, Leipzig 1925.

leo

się stanie"), jest przecież dość trudna do zrozumienia nawet dla przeciętnego człowieka współczesnego, przyzwyczajonego do znacznego stopnia abstrakcyjności myślenia. Nie od razu też teza taka mogła pojawić się i w chrześcijaństwie. Dopiero bowiem Augustyn rozstrzygnął długotrwałe spory na ten temat w Kościele pierwotnym, opracowując filozoficznie tezę o powołaniu świata do bytu z nicości⁵.

Zastanówmy się, jakie mogły być owe wcześniejsze, przedmonoteistyczne wersje stworzenia świata, czyli jaką problematykę zawierają dawne kosmogonie. W całości ich zagadnień możemy wyróżnić następujące kwestie:

—    w jaki sposób powstał świat?

—    jakie jest tworzywo świata (z czego powstał)?

—    co było przed początkiem świata?

—    jakie byty dzieje świata tuż po jego stworzeniu (jaki był pierwotny stan świata)?

Abstrahujemy tu od niektórych pomniejszych problemów kosmogonicznych, jak np. kiedy powstał świat? ⁶ Zwróćmy natomiast uwagę na fakt, że wiele kosmogonii, szczególnie pierwotnych, interesowało się nie tyle powstaniem wszechświata (świata jako całości) — a więc problematyką kosmogonii, ile powstaniem Ziemi — a więc problematyką geogoniiJest to zrozumiałe: Ziemia interesuje ludzi najbardziej jako „ojczyzna ludzkości”; rozpoczynająca się era podboju

1^{1 2}1

1

» Bliżej o tym zob. L. Kołakowski: Wykłady z fUotofU średniowiecznej, Warszawa IMS. PWN, s. 27—28. Dla porównania zob. M

0    poglądach Orygenesa. tamte. s. 1².

2

Niektóra religie określają dokładnie, w latach, czas powstania świata, np. tydowaka I w ślad aa nią chrześcijańska, które ghazą. te świat powstał 3 76S lat przed noszą erą.

r Nazwa „teogonia" wywodzi tlą a greckiego po — Ziemia.

1    pond — rodzenie, początek. BllteJ o naukowej geogonii aoh. np. O. Schmidt: Cztery wykłady o teorii pochodzenia Ziemi, Warszawę 1932, l M. subotln: Pochodzenie I wiek Sieml, Warszawa im

11 — Treść wierzeń—